Morgunblaðið - 02.04.2004, Blaðsíða 32

Þ
jóðleikhúsið frumsýnir leik-
ritið Sorgin klæðir Elektru
eftir Eugene O’Neill á
Smíðaverkstæði Þjóðleik-
hússins í kvöld kl. 19 og er
hér um frumflutning á ís-
lensku leiksviði að ræða.
Eugene O’Neill er af mörg-
um talinn fremsta leikskáld
Bandaríkjamanna, en hann fór í fararbroddi
þeirra leikskálda sem á tuttugustu öldinni um-
byltu bandarískri leikritun. Hann var afkasta-
mikið leikskáld og samdi um þrjá tugi leikrita í
fullri lengd auk fjölda styttri verka, en á ferli
sínum var O’Neill alla tíð óhræddur við að gera
margvíslegar tilraunir með form og efnivið.
Hann vakti fyrst athygli sem leikskáld árið 1920
með leikriti sínu Beyond the Horizon (Handan
sjóndeildarhringsins), sem vann til Pulitzer
verðlaunanna, en hann átti eftir að hreppa þau
verðlaun þrisvar í viðbót, þar á meðal fyrir
Long Day’s Journey into Night (Dagleiðin
langa inn í nótt). Árið 1936 vann hann til Nób-
elsverðlaunanna en gat ekki sótt verðlaunaaf-
hendinguna sökum heilsubrests. Hann lést síðla
árs 1953, þá aðeins 65 ára að aldri.
Í Sorgin klæðir Elektru sækir O’Neill per-
sónur og aðstæður að miklum hluta í þríleik
forngríska skáldsins Æskílosar um Óresteiu, en
lætur söguna gerast á Nýja-Englandi undir lok
bandaríska borgarastríðsins, þ.e. árið 1865.
Sagan hverfist um dótturina á Mannon ætt-
arsetrinu, Laviníu (er samsvarar Elektru hjá
Æskílosi), sem er afar ósátt við að móðir henn-
ar, Kristín (Klýtemnestra), skuli hafa tekið sér
ungan elskhuga, Adam Brant skipstjóra (Æg-
istos), meðan heimilisfaðirinn, Ezra Mannon
(Agamemnon), og sonurinn Orin (Órestes)
börðust í borgarastyrjöldinni. Sama dag og
Ezra snýr heim myrðir Kristín hann með aðstoð
elskhuga síns. Þegar Orin skömmu síðar kemur
heim af vígvellinum sannfærir Lavinía hann um
að hefna dauða föður þeirra með því að myrða
Brant, en í kjölfar dauða hans fremur Kristín
sjálfsmorð enda frávita af sorg.
Aðspurður segir Stefán Baldursson leikstjóri
ýmsar ástæður liggja að baki því að þessu nú-
tímaharmleikur er settur á svið núna, m.a. sú
staðreynd að verkið hefur aldrei verið sviðsett
hérlendis áður. „Okkur fannst þetta mjög
spennandi viðfangsefni enda er þetta magnað
leikrit, sem þykir með merkari bandarískum
leikritum samtímabókmenntanna. Verkið þótti
tímamótaverk á sínum tíma og þegar O’Neill
fékk Nóbelsverðlaunin 1936 vildu margir þakka
það einmitt þessu verki. Þetta er mjög tilfinn-
ingaþrungið leikrit sem, líkt og önnur sígild
verk, miðlar okkur margs konar sannleika um
manneskjuna sem enn er í fullu gildi. Í verkinu
er að finna blóðug átök, ástir, hefndir og auðvit-
að mikil og sterk tilfinningaleg samskipti sem
alltaf er spennandi að sjá í leikhúsi.
Eitt meginþema leikritsins er sektarkennd
og samviskukvalir þær sem persónur verksins
burðast með í leit að fyrirgefningu fyrir glæpi
sína. Þá er enn í fullu gildi sú stríðsádeila sem í
verkinu felst og sýnir hvernig styrjaldir brjóta
niður - ekki bara fórnarlömbin - heldur líka þá
sem stríðið heyja. Svo má líka minna á að fyrir
þá sem hafa gaman af að láta segja sér sögu í
leikhúsi þá er söguþráðurinn ansi magnaður í
verkinu. Þetta er algjört spennuleikrit, nánast
hálfgerður þriller þannig að mönnum er svo
sannarlega haldið vel við efnið.“
Samkvæmt Stefáni skrifaði O’Neill leikritið
Sorgin kæðir Elektru upphaflega sem þríleik og
sá hann fyrir sér að þættirnir þrír yrðu leiknir
sem þrjár heilskvöldssýningar. En þegar verkið
var frumsýnt í New York 1931 komst strax á sú
hefð að leika þættina þrjá sem eina heild. „Upp-
haflega var það leikið á einum helgardegi og tók
þá rúma fimm tíma í flutningi. „Við höfum hins
vegar stytt verkið verulega, þannig að það er í
nokkuð hefðbundinni sýningarlengd eða um
þrír klukkutímar. Við gerum tvö hlé á sýning-
unni og ástæða er til að benda á að hún hefst
klukkan sjö.“
Með kröfuhörðustu kvenhlutverkum
Að mati Stefáns er ljóst að í leikritinu er
O’Neill undir sterkum áhrifum frá sál-
fræðikenningum Freuds um samskipti barna og
foreldra, þ.e. því sem Freud nefndi Ödip-
usarkomplexinn (sem snýst um það þegar sonur
elskar móður sína óeðlilega mikið og vill yf-
irtaka hlutverk föðurins) og Elektruduldina
(sem birtist í því að dóttir elskar föður sinn of
mikið og óskar að leysa móðurina af hólmi).
„Eitt helsta markmið O’Neills þegar hann skrif-
aði þetta verk var að sjá hvort hann gæti yf-
irfært persónur grísku harmleikjanna yfir í nú-
tímasálfræði þannig að við tækjum þessar
persónur trúanlegar og hefðum áhuga á því að
fylgjast með lífi þeirra og samskiptum. O’Neill
tímasetti verkið í lok bandaríska borgara-
stríðsins 1865, en lét þess jafnframt getið að
tími verksins skipti ekki máli. Við höfum kosið
að sviðsetja það í nútímabúningi til þess að
undirstrika enn frekar tímaleysi verksins.
Það hefur verið sagt um þessar persónur að
þær séu eins og gangandi ástríður, því þær eru
knúnar áfram af tilfinningum á borð við ást, hat-
ur, afbrýðisemi og hefndarþorsta. Sökum þessa
hefur aðalglíma okkar og markmið við uppsetn-
inguna verið að gera þessar persónur að mann-
eskjum af holdi og blóði, sem nútímafólk hefur
áhuga á að fylgjast með. Við höfum þannig veg-
ið salt milli þess að halda þessum stóru tilfinn-
ingum, sem við getum nánast kallað erkitilfinn-
ingar, sem eru í gangi í verkinu og þess að gera
persónurnar áhugaverðar manneskjulega séð.“
Stefán segir leikritið óneitanlega krefjast
sterkra og góðra leikara. „Það er óskaplega
gaman að vinna þetta leikrit með jafn sterkum
leikarahóp og hér um ræðir. Kannski má segja
að það sé ákveðin dirfska að tefla Arnbjörgu
Hlíf Valsdóttur fram sem Laviníu, sem er burð-
arrulla, því þetta er með kröfuhörðustu kven-
hlutverkunum sem hugsast getur fyrir unga
leikkonu. Ég get ímyndað mér að Arnbjörg sé
með þeim yngstu sem hefur leikið þessa rullu,
því yfirleitt eru mun eldri og reyndari leikkonur
settar í þetta hlutverk. En Lavinía er ekki nema
25 ára gömul þannig að Arnbjörg er á hár-
réttum aldri.
Í hinum helstu aðalhlutverkunum eru Hilmir
Snær Guðnason sem leikur Orin, Guðrún Gísla-
dóttir sem leikur Kristínu, Rúnar Freyr Gísla-
son sem leikur Brant og Ingvar E. Sigurðsson
sem leikur Ezra. Við Hilmir og Rúnar erum
búnir að vinna núna nokkrar sýningar í röð og
hefur það verið gríðarlega skemmtileg sam-
vinna og gefandi. Í gegnum tíðina hef ég líka
leikstýrt Guðrúnu í nokkrum stórum burð-
arrullum. Það er gaman að segja frá því að
Ingvar er í hlutverki Ezra að stíga aftur á svið
hér í Þjóðleikhúsinu eftir smáhlé. Það hefur ver-
ið mjög gaman að vinna með honum aftur, en
við unnum síðast saman sýninguna Glataðir
snillingar hjá Nemendaleikhúsinu fyrir fjórtán
árum,“ segir Stefán og bendir á að svo skemmti-
lega vill til að hann og Þórunn S. Þorgríms-
dóttir, sem sér um leikmyndina, fagna um þess-
ar mundir 25 ára samstarfsafmæli, en þau unnu
fyrst saman að uppsetningu Stundarfriðs eftir
Guðmund Steinsson og hafa síðan unnið tölu-
vert saman.
Öll list kemur okkur við
Arnbjörg Hlíf Valsdóttir leikur dótturina
Laviníu sem reynist mikill örlagavaldur í leikriti
O’Neills. Frá því Arnbjörg útskrifaðist frá Leik-
listardeild Listaháskóla Íslands vorið 2002 hef-
ur hún tekist á við ýmis hlutverk, þar á meðal
burðarhlutverk, en þó er óhætt að fullyrða að
hlutverk Laviníu sé allra stærsta og viðamesta
hlutverk hennar til þessa enda er hún á sviðinu
nánast alla sýninguna. „Hlutverk Laviníu er
eitthvað það stærsta og erfiðasta sem ég hef
tekist á við. Á sama tíma er þetta mest spenn-
andi hlutverkið, enda gífurlegar breytingar og
sviptingar sem Lavinía gengur í gegnum. Að
sama skapi er þetta líka lærdómsríkasta hlut-
verkið til þessa,“ segir Arnbjörg og bætir við:
„Maður er náttúrlega að vinna með svo miklu
eðalfólki og reynsluboltum að það væri skrýtið
ef maður myndi ekki stöðugt læra og taka inn
nýja hluti.“
Spurð hvers konar karakter Lavinía sé segist
Arnbjörg sjá hana fyrir sér sem svolitla
strákastelpu. „Hún hefur alltaf horft mikið upp
til föður síns, m.a. vegna þess að móðir hennar
hafnaði henni strax frá fæðingu og hafði í raun
viðbjóð á henni, sem er náttúrlega gífurlegt
áfall fyrir unga manneskju. Hún reynir að vera
sterk og er í grunninn sterk manneskja, en und-
ir niðri leynist mikil sorg. Kannski má lýsa
henni sem blöndu af litlum hermanni og varð-
manni, því hún reynir stöðugt að vernda föður
sinn fyrir mömmu sinni og vill halda öllu góðu.
Þegar síðan áföllin dynja á festist hún hins veg-
ar í hugmyndinni um réttlæti og hefnd og
glæpa- og tálkvendið kemur fram í henni þótt
innst inni þrái hún ást og hlýju mest af öllu.“
Innt eftir því hvaða erindi hún telji leikverkið
eiga við nútímaáhorfendur hugsar Arnbjörg sig
vel um og segir síðan: „Öll list kemur okkur við.
Í þessu verki er verið að fjalla um mannlegar til-
finningar og við sjáum tilfinningaheim og brjál-
æði sem getur losnað úr læðingi þegar hlutirnir
fara virkilega úr böndunum. Þarna er að finna
miklar tilfinningar og gífurleg áföll, sem er eitt-
hvað sem er allt í kringum okkur í dag, þó það
birtist kannski ekki í svona stórum pakka hjá
einni og sömu fjölskyldunni á svona knöppum
tíma. En geðveiki, morð, illska, ást, hefnd og
sifjaspell er allt í gangi í kringum okkur.“
Spurð hvort það taki mikið á að leika sýn-
inguna svarar Arnbjörg því játandi. „Það tekur
óneitanlega á, bæði líkamlega og andlega, enda
eru þetta mikil átök og tilfinningaleg spenna
sem persónurnar þurfi að glíma við og maður
tekur sjálfan sig alltaf með á sviðið og leitar í
eigin reynslubrunn. Auk þess eru mikil lík-
amleg átök þannig að maður hefur verið ansi
blár og marinn að æfingum loknum. En á sama
tíma veitir þetta manni náttúrlega gríðarlega
útrás og einhverja furðulega ánægju í allri
dramatíkinni,“ segir Arnbjörg að lokum.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Lavinía (Arnbjörg Hlíf Valsdóttir) syrgir látinn föður sinn, Ezra (Ingvar E. Sigurðsson).
Brjálæði losnar
úr læðingi
Leikverk Eugene O’Neills, Sorgin klæðir Elektru, verður
frumsýnt á Smíðaverkstæðinu í kvöld. Silja Björk Huldu-
dóttir ræddi við Stefán Baldursson leikstjóra og Arnbjörgu
Hlíf Valsdóttur sem leikur hina ógæfusömu Laviníu.
Kristín (Guðrún Gísladóttir) fagnar
Orin (Hilmir Snær Guðnason).
LISTIR
32 FÖSTUDAGUR 2. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
eftir Eugene O’Neill.
Þýðing: Árni Guðnason.
Leikstjóri: Stefán Baldursson.
Leikmynd: Þórunn S. Þorgrímsdóttir.
Búningar: Filippía I. Elísdóttir.
Lýsing: Páll Ragnarsson.
Leikarar: Hilmir Snær Guðnason, Arn-
björg Hlíf Valsdóttir, Guðrún Gísladóttir,
Ingvar E. Sigurðsson, Rúnar Freyr Gísla-
son, Nanna Kristín Magnúsdóttir, Baldur
Trausti Hreinsson/Ívar Örn Sverrisson og
Hjalti Rögnvaldsson.
Sorgin klæðir
Elektru
silja@mbl.is