Tíminn Sunnudagsblað - 01.12.1963, Blaðsíða 12

I.
í annálum íslnnds kennir niargra
grasa. Eíni er samanþjappað og hnit-
miðað, heilar sögur bak við fáorðar
málsgreinar. Efnisval í föstum far-
vegi. Þarna eru fróðleiksnámur. Þó
óskar forvitinn lesandi ósjaldan eftir
því, að frásögn væri fyllri, opnaði
víðari sýn inn í rás viðburða.
Afkoma þjóðarinnar hefur löngum
verið háð veðri og vindum, sól og
regni, gæftum 03 fiskigengd. Enda
er veðurfari jg aflabrögðum, hafþök-
um og eldgusum, gerð greinargóð
skil í annálum.
Dauðsföll merkra manna, geistlegra
og veraldlegra, eru tiltínd af drjúgri
natni. Svo er og um cmbættisveiting-
ar, ekki sízt ef hans náð konungurinn
sendi landsmönnum kyngöfga valds-
menn hlaðna nafnbótum. Þó var
stundum í cfa dregið, að allir mektar-
bokkar bærust að landi á bárum
mikilla sæva:
„Undir dunkar aldan mjó,
ýmsir krunka hrafnar þó.
Koparhlunkur kom af sjó:
Kammerjúnkur Levetzow".
Slysfaraþættir eru veruleg uppi-
staða í annálunum, enda eðlilegt,
fjallað um efni. sem löngum hefur
verið eftirsótt til umræðu manna
milli og því girnilegt til söfnunar.
Sagt hefur verið, djúnt í ár tekið, að
varlá gætu frétiir talizt, ef góðar
væru.
Þegar annálsritarar skrásettu sam-
tíma viðburði, náðu þeir sönnum lopa
úr næsta umhverfi. Hitt orkar tví-
mælis, hvort það, sem þeim barst úr
fjarlægð, var í éllu trúverðugt. Þá
urðu sögúmenn margir og misjafn-
lega greinargóðir. Samkvæmt viðtek
inni reynslu í nútíma fréttaflutningi
ætti þar allt að vera morandi af rang
túlkun og missögnum. Iílaut svo raun-
ar að verða, þrátt fyrir samvizkusemi
góðra 'skrásetjara sem helzt vildu
hafá það eitt, er sannast var.
Á liðnúm öldum bárust fréttir oft
selnt milli héraða. Sumar fréttir bár-
ust aldrei til þeirra, sem fréttum söfn
uðu. Á útskögum cg í einangruðuro
byggðarlögum gerðust sviplegir við-
burðir, sem ekki urðu landsfleygir.
Því hefur ýmislegt þess konar aldrei
í skráningu komizt, aðeins varðveitzt
um stund í mismunandi gerð munn-
mœla, þráfaldlega gersamlega
gleymzt.
II.
Lón heitir austasta sveitin í Austur-
Skaftafellssýslu, á þrjá vegu umgirt
skeifumynduðum fjallahring, sem
endar í hrikalegum hamragnípum við
sæ fram í austri og vestri.
Þar secn þessi fjallkrýnda skeifa
opnast, eru iorvaðar og lón eða smá-
firðir, enn þá framar malarrif, sem
úthafið hefur hlaðið upp á marflatri
ströndinni. Á leið til sævar hefur
vatnsflaumur frá vatnasvæði sveitar-
innar brotið skövð á tveimur stöðum
í malarrifin, myndað ósa, sem eru
frárennslis- og aðfallsrennur lónanna
innan við fjörukambana.
Jökulsá i Lóni deilir löndum á
breiðu belti. Vestan árinnar er nefnt
Suður-Lón. Þar ei Papaós og innan
hans samnefndur fjörður. Þangað
falla ár allar úr nærliggjandi dölum
og kvíslar úr Jökulsá, mismunandi
að vatnsmagni eftir duttlungum
óvættar, sem flæmdist úr einum far-
vegi í annan.
Austan Jökulsár tekur við sá hluti
sveitarinnar, sem kallast Mið-Lón.
Upp við fjöllin stendur kirkjustaður-
inn Stafafell. Nær hafi er landnáms-
jörðin Bær. Skammt þar undan er
Bæjarós. Álar úr Jökulsá falla austur
í ósinn, og að horium nær að austan
innfjarðalónið, sem sveitin dregur
nafn af. Þar rnunu svanir teljast flest-
ir á einum stað á íslandi. Umboðs-
menn guðdómsins í sókninni áttu
þarna álftaveiði, réttindin skjalfest í
máldaga kirkjunnar.
Sá kálki sveitarinnar, sem liggur
að Lónsheiði og fjallgarðurinn, er í
austri skagar lengst fram til hafsins,
kallast Austur-Lón. Undirlendi er að-
eins mjó ræma frá fjalli niður að
lóninu; yzti bærinn nefnist Hvalnes.
Útræði var stundað frá Papaós.
Einnig á Hvalne.-i -— ýtt frá landi við
opið haf í Hvalneskrók. Um Bæjarós
liggur líka leið til sjávar, en er fljót
að spillast vegna grunnbrota. Stund-
um var tekin brimlending skammt
vestan við ósinn. Einstakur klettur
er þar í fjörunni, heitir Grænklettur,
og við hann dáhtið var.
Útsærinn svarrar í klettagjögrum
við rætur fjallsgnúpanna — oft fer
hann þar hamförum. Öldurnar, setn
leiðir inn að fjörukömbunum, eiga
ekki svipaða reisn í landtöku. En
furðuþungt stynja bylgjur, sem
brotna á sandi. Bugurinn, sem skerst
þarna að ströndinni, nefnist Lónsvík.
Á henni er eyjar Vigur.
Út úr miðri átjándu öld skráðu þeir
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson,
síðar landlæknir, hina frægu ferða-
bók. Þar í er þessi lýsing:
„Milli Eystra- og Vestra-I-Iorns
er Vigur, sem liggur undir prest-
setrið Stafafelló. Þar er mávaveiði.
Stóri hvítmávur verpir þar á gras-
lendinu uppi á eyjunni, en það
gerir hann hvergi annars staðar.
Fyrri hluta vetrar fram að jólum
kæpir útselur á eynni. Eyjan er
há og hömrum girt nema á einum
stað, og liggur einstigi þar upp
á hana. Urn það verður útselurinn
að klifra, þegar hann fer upp á
eyna til að kæpa. Þegar fullorðnu
selirnir verða varir veiðimanna á
eynni, ryðjast þeir sem óðir væru
að einstiginu, sem þá er varið með
nægilegum mannafla til að mæta
þeim“.
III.
Lón er lítil sveit. Samkvæmt bún-
aðarskýrslum frá ofanverðri 18. öld
voru þar oftast fimmtán byggðar jarð-
ir, sambýli á ýmsum, svo að búendur
töldust liðlega tuttugu.
Rétt fyrir 1770 voru í sveitinni 140
cnanns. Tæpum fimmílu árum síðar
hjakkaði enn í sama fari urn mann-
fjöldann — lítils háttar sveiflur til
hækkunar hjöðnuðu. jafnan aftur í
illu árferði og ýmiss konar farsóttum.
Talið er, að einhvern tíma á síðari
hluta aldarinnar hafi orðið eftir-
minnilegt manntjón í Lóni. Þegar
skyggnzt hefur verið eftir heimild-
um, reyndust þæi skornar við nögl.
Samt þótti augljóst, undir hvaða ártal
ætti að færa slysasöguna — annálar
og árbækur gefið vísbendingar.
Eftir Sigurjón Jónsson frá Þorgeirsstöðum
TfMINK - SUNNUDAGSBLAÐ
y.
996