Heimilistíminn - 02.12.1976, Síða 26

Jónas Guðlaugsson:
Var Island j'arlsdæmi 1262-1309
og síðar hertogadæmi á fyrri helming 14. aldar?
t fornrisögu vorri er margt litt eöa ekki
rannsakað, sem betur gæti varpað ljósi á
ýmisleg ihugunarefni varðandi hana.
Einn er sá þáttur, sem varðar sögu vora,
eftir að landsmenn gengu á hönd Noregs-
konungi og sóru honum trú og hollustu, er
staða og embættisskipun islenzkra
höfðingja innanNoregsveldis og gagnvart
konungi þess. Telja má, aö tsland hafi
verið jarlsdæmi innan rikjasambandsins
frá 1262 og að rannsökuðu máli, allt fram
á 14. öld. Það er mjög liklegt, að
„hertogadæmi” hafi tekið við af jarls-
dæminu, sem siðar mun vikið að.
Islendingar lifðu á svonefndri
þjóðveldisöld 930-1262 i sinu konungslausa
landi, sem vakti undrun margra erlendra
manna i þann tiö, og undir nokkurs konar
demókratiskri höfðingjastjórn goða-
veldisins, 36 eða 39 goða eða goðorðs-
manna. Siðar mun þó goðaveldið hafa
mjög riðlazt að skipun, og goðorð og
héraðsstjórn, og siðar heilir landsfjórð-
ungar, orðið að valdasviöi einstakra
höfðingja, eins og málum háttaði á
Sturlungaöld. Seinustu áratugi valda-
baráttu Sturlungaaldar stóð i raun glima
um, hvaða islenzkur höfðingi næði valdi
yfir öllu landinu. Sem kunnugt er, studdi
Noregskonungur hérlendis ýmsa
höfðingja, sem persónulega höfðu allt frá
fyrstu tið gerzt handgengnir Noregs-
konungum og orðið hirðmenn þeirra og
með þvi, gegn friðindum hirðvistarinnar
játað konungi hollustu sina, sem herra og
yfirboöara. Eru ótalmörg dæmi um hirð-
mennsku íslendinga á þjóðveldisöld.
Samband þetta var aöeins persónulegt
samband viðkomandi aðila og konungs.
Var i þessari hirövist engin frjálsræðis-
skerðing i heimalandi þess, sem hér átti
hlut að máli. Konungur taldi sér skylt að
hefna vigs hirðmanns sins, og þess vegna
hlutaðist hann oft til um mál manna á
Islandi og á Grænlandi, einnig viðar, þar
sem áhrifasvæði hans náöi yfir.
Þótt konungur geröi tilraun aö ná
tslandi undir krúnu sina, sbr. á dögum
Haralds hárfagra (Uni danski) og i tiö
Ólafs helga (Þórarinn Nefjólfsson), mis-
tókst honum slikt vegna skeleggrar and-
stöðu landsmanna. Vald konungs yfir
hirðmönnum sinum á Islandi bauð heim
vissri hættu, þegar einstakir islenzkir
höfðingjar voru i heimalandi sinu orðnir
yfirmenn heilla landshluta, en voru jafn-
26
framt handgengnir Noregskonungi. Enda
leit konungur þá sem lénsmenn sina og
sig sem yfirmann þeirra, þótt he'r væri
um að ræða höfðingja i landi, sem hann
átti ekkert tilkall til.
Konungur studdi þá tslendinga, sem
hann taldi sér vera vandabundnasta og
sló þá á strengi skyldleika og sameigin-
legrar ættar og fékk þá til aö gefa loforö
um að koma landinu undir veldi sitt en
ekki sjálfrar sin, eins og dæmi i sögu
Sturlungaaldar sýna glöggt, sem hér er
óþarft að geta nánar. En baráttan, sem
stóð um völdin á Islandi á Sturlungaöld,
má þó telja að hafi verið i upphafi sú, að
einn höfðingi hefur ætlað sér alræðisvöld í
landinu og þá mjög liklega konungsdæmi.
Eins og dæmin sýna i Apavatnsför,
„þegar Sturla Sighvatsson bað Gizur Þor-
valdsson ekki efast i þvi, að hann ætlaði
sér meira hlut en öðrum mönnum á
íslandi”. En það hefur i upphafi alls ekki
verið ætlunin að koma landi undir
Noregskonung, þótt sú yrði þróun mála
og þá einkum vegna þess, að flestir
islenzkir goðar voru eiðsvarnir og
bundnir konungi sem handgengnir og
hirðmenn hans, en það verður ekki frekar
sundurgreint hér. Hitt verður svo skýrt
mál, að höfðingi sá, sem yröi ofan á, hlyti
að telja það sinn sterkasta stuðning, aö
Noregskonungur væri sér hliöhollur I
valdabrölti sinu. Sú var lika reyndin, aö
islenzkir goðorðsmenn leituðu sér
stuðnings hjá konungi og sumir tóku hér
upp merki hans og börðust fyrir aö koma
landi undir hann, leynt og ljóst.
Þegar leið að lokaskeiöi valdaófriðar i
landinu lágu málin ljós fyrir, aö sá
höfðingi, sem hérlendis hefði meginhluta
landsins undir sér að siðustu, mundi
verða lénsmaður og undirmaður Noregs-
konungs. Sú varð og raun á, aö Hákon
gamli Hákonarson, Noregskonungur
geröi tslendinginn Gizur Þorvaldsson ,,af
hinni merku og þjóðlegu goöaætt Hauk-
dælum i Arnesþingi, sem var ei.i sterk-
asta stoö undir guðs kristni í landinu”, að
jarli sinum á tslandi, fékk honum merki
og lúöur, sem tákn virðingar sinnar og lét
skutilsvein sinn skenkja honum sem
sjálfum sér. Gizur var einn fjölhæfastur
alira höfðingja á tslandi.
Hér var þó ekki sopið kálið þótt i ausuna
væri komið. I þessu máli varð jarlinn að
fara bónarferð á hendur landsmönnum,
að þeir játuðu Hákoni konungi skatt og
þegn, og riki hans gengi hér yfir. Eins og
saga timabilsins 1260-64 sýnir, varð
konungur að fá hér i lib með sér aðra
tslendinga, sem mannaforráð höfðu og
áttu mikið undir sér og voru svarnir
óvinir jarlsins, eins og t.d. Hrafn
Oddsson, og senda hingað til landsins
tryggustu vildarmenn og hirðmenn
konungserinda. Eins og kunnugt er, fór
það svo, aö land var svarið konungi 1262-
64 og jarli heitið trúnaði. Og gerður var
millirikjanna tveggja innan Noregsveldis
svonefndur „Gamli sáttmáli”, sem er
reyndar næsta fáorður, en gerir bert
sjálfstæði tslendinga gagnvart öllum
nema Noregskonungi sjálfum, og hér var
aðeins um persónusamband að ræöa, sem
íslenzkir forsvarsmenn sfðan bentu á f^,
öllum sinum konungshyllingum. Var
hér i raun og veru aðalatriöið að_
koma tslandi undir krúnu Noregs-
konungs, en ekki innlenda, með tslending
sem konung, en skattgjald leiddi af sjálfu
sér.
tslendingar héldu i fyrstu öllum sinum
fornu réttindum og lögum og höföu í
landinu jarlinn, handhafa konungs-
valdsins innanlands, það atriði hafa
sagnamenn litið litið á, að völdin virðast
hafa i raun verið öll i höndunum á lands-
mönnum sjálfum. Noregskonungur var þó
fljótur að færa sig upp á skaftiö og krefj-
ast meiri valda. Aftur á móti virðist jarls-
ins hafa litt gætt þegar i fyrstu, e.t.v.
vegna óvinsælda hans hérlendis meöal
höfðingja, og þess að landsmenn leituöu
beint til konungs meö klögunarmál sin, en
ekki til handhafa konungsvaldsins innan-_
lands/ Má og vera, að konungur hafi þeg-
ar reynt aö skerða vald jarlsins og ekki
viljaö ofjarl sinn i landinu. Islendingar
gerðu heldur ekkert til að styrkja stöðu
jarlsins út á viö, þar sem hann var þeim
ófrelsistákn.
Það er mjög útbreidd söguskoöun og
eðlileg, að halda, að jarlsdæmið hafi verið
úr sögunni við andlát Gizurar jarls 1268.
Að vel athuguðu máli er annað uppi á
teningnum, það að landið hafi verið jarls-
dæmi fram á 14. öld. Hinir skarp-
skyggnustu fræðimenn i söguvisindum
hafa rýnt i gegnum götóttar heimildir og
séð þess merkij að svo mun málum hafa
verið háttaö. Mörgum islenzkum fræði-
mönnum mun hafa yfirsézt, að nokkrum