NT - 04.09.1984, Blaðsíða 13

ll'Ti
Guðný Vigfúsdóttir
Fædd 19.11.1893
Dáin 20.08.1984
Dóttir Vigfúsar í Fjarðarseli
er látin. Ekki er þess að vænta
aö héraðsbrestur verði þó að
gömul kona safnist til feðra
sinna. Okkur sem næst henni
stóðum þykir þó sem við séum
nokkru svipt.
Amma mín, Guðný Vigfús-
dóttir, sem ég minnist hér,
naut þeirrar gæfu að lifa til
hárrar elli við góða heilsu,
fulla reisn, í faðmi fjölskyldu
sinnar og við einstaka um-
hyggju dætra sinna. Þrátt fyrir
missi okkar gleðjumst við yfir
því, að hún þurfti ekki að
heyja langvinnt dauðstríð.
Níutíu ár er hár aldur og
ekki sízt á tímum slíkra breyt-
inga sem amma lifði. Fyrir
okkur borgarbörn nútímans
eru þau umskipti nánast
óskiljanleg og kannski á svip-
aðan hátt og þau hafa verið
það því fólki sem er fætt fyrir
mestu breytingarnar eins og
hún var. Óhætt er að segja að
hún og jafnaldrar hennar hafi
lifað tímana tvenna ef ekki
þrenna.
Amma er fædd í Fjarðarseli
í Seyðisfirði 19. nóvemberárið
1893, dóttir hjónanna þar
Elísabetar Ólafsdóttur frá
Mjóanesi í Skógum og Vigfús-
ar Ólafssonar. Þau hjón
bjuggu þar í félagi við foreldra
Vigfúsar, Guðnýju Tómas-
dóttur og Ólaf Sigurðsson frá
Straumi í Hróarstungu, en
Fjarðarsel var föðurleifð
Guðnýjar.
Á þeim tíma hlýtur Fjarðar-
selsbúið að hafa talist til stór-
býla því undir það lá nánast
allt núverandi bæjarland Seyð-
isfjarðarkaupstaðar „dalurinn
upp á efstu brúnir að sunnan
við ána (Fjarðar út að mörkum
Sörlastaða og svo hálfur Fjörð-
ur og Tanginn eða Oddinn"
Fjarðarselsbærinn stóð þar
sem leið liggur yfir Fjarðar-
heiði til Seyðisfjarðar, og lá
þjóðvegurinn með túni, svo
oft var mikill gestagangur þeg-
ar bændur af Héraði voru í
kaupstaðaferðum og komu þá
oft lestir hraktar af heiðinni.
Beini við vegfarendur var
ekki talinn eftir í Fjarðarseli.
né heldur næturgreiði.
Þau ótíðindi urðu í Fjarðar-
seli á haustdögum aldamótaár-
ið, þegar amma var tæpra sjö
ára, elst þriggja systkina sem
upp komust, að báðir feðgarnir
féllu frá með nokkurra daga
millibili og auk þeirra Guð-
mundur tvíburabróðir Vigfús-
ar uppalinn á Sleðbrjótseli í
Hlíð.
„Þeir gestir sem að garði
þínum báru,
hér genginn munu harma
tryggan vin
og hver mun ei með hryggu
sinni og sáru
þín sakna, vin, sem prýddi
gestrisnin“
Var ort m.a. eftir
Vigfús í Fjarðarseli
Svo langt er nú liðið frá
tíðindum þessum og svo lítið
hefur þeim verið haldið á loft
að fæstum er kunn þessi saga,
hvorki sem forsaga Guðnýjar
Vigfúsdóttur né kaupstaðarins
Seyðisfjarðar, sem raunar er
rúmlega árinu yngri en hún.
Frá æskuárum austur á
Seyðisfirði minnist ég hátíð-
legra gönguferða með afa,
ömmu og bróður mínum inn
eftir Austurvegi, yfir brúna,
inn Bakkann og inn í kirkju-
garð. Langamma hefur þá vart
verið orðin fær til slíkra ferða.
Á meðan við bræður
gleymdum okkur við leik milli
leiða og trjáa, hurfu gömlu
hjónin upp á hól sem er þar í
garðinum, eitthvað að sýsla
við gömul leiði.
Löngu, löngu seinna varð
rnér ljóst hverra þau voru að
vitja þarna og eins fengu
mannamyndirnar á veggjunum
á Austurveginum, sem áður
höfðu verið næsta framandi, æ
dýpri merkingu og drætti, svo
ég segi ekki líf.
Upp á hólnum, sem mun
vera gamall bæjarhóll. dubb-
aður upp af Ólafi í Fjarðarseli
og Otto Wathne er grafreitur
fjölskyldunnar í Fjarðarseli og
í honum stendur legsteinn yfir
feðgana tvo, sent féllu frá
haustið 1900 og auk þess eru
þar grafin tvö börn afa og
ömmu.
Þannig eru slóðir austur þar
varðaðar minningum sem fá
einkennilega draumkenndan
blæ úr fjarlægðinni að sunnan.
Frá þessum árum minnist ég
þess einnig, þá unglingur, að
hafa verið að girða Fjarðarsels-
túnið ásamt Sigtryggi Björns-
syni, sem nytjaði það. Svo
einkennilega vill til að nú,
tveimur áratugum seinna er ég
aftur staddur þarna og hitti þá
aftur Sigtrygg þar í túni að
vitja um girðingar eftir rask
Vegagerðarinnar. Stundum er
eins og tíminn standi í stað.
Þetta var nokkrum dögum fyrir
lát ömmu.
Myndirnar sem ég tók þarna
sá hún ekki í þessu lífi og
naumast er von til þess að þær
hafi jafnast á við þær myndir
sem hún átti sjálf í hugskoti
sínu frá bernskudögum sínum
þarna, þegar allt iðaði af lífi og
gróanda og lífið brosti við
henni.
Oftlega lýsti hún á seinni
árum hugfangin þessum
bernskuslóðum sínum í dal-
botninum milli hárra fjallanna,
hvamminum sínum í gilinu við
fossinn, leikjum þeirra barn-
anna, husakynnum, lífi og
störfum fólksins „í dalnum
ljúfa í austurátt". Hun fór þá
gjarnan með þessa vísu:
„Man ég dal í daggarfeldi
bláum,
dags er roði fagur lýsti tínd,
inan ég brekkur blómum
brýddar smáum,
brattan foss og kaldavermslu-
lind.“
Ýmislegt af þessum minn-
ingum sínum hefur hún fært í
letur, enda ritfær með besta
móti. Ef ég mætti óska Seyð-
firðingum einhvers, nú þegar
styttist í níutíu ára afmæli
kaupstaðarins, nokkurssemég
þykist vita að væri ömmu minni
að skapi þá væri það, að þeir
umgegnjust bæjarlandið og
dalinn af nærgætni.
Nærri má geta að hagir ekkj-
anna tveggja í Fjarðarseli hafi
þrengst við andlát þeirra feðg-
anna og tveim árum seinna
flyst langamma mín með börn
sín (þrjú átti hún á lífi, en
Ólafa tvo hafði hún misst) upp
á Hérað til systur sinnar Ragn-
hildar á Bondastöðum í
Hjaltastaðaþinghá. Hún giftist
svo tveimur árum seinna seinni
manni sínum Guðjóni Björns-
syni og bjuggu þau fyrst á
Ánastöðum, en lengst af á
Hreimstöðum og Ásgeirs-
stöðum, allir í Hjaltastaða-
þinghá. Þau eignuðust þrjú
börn áður en langamma varð
ekkja í annað sinn árið 1912.
Hún lifði fyrri mann sinn í
63 ár og seinni manninn í 51 ár.
Af Fjarðarselseigninni sá
Elísabet langamma mín aldrei
neitt, því hún var seld kaup-
staðnum að henni fornspurðri
1904, verða þau skipti ekki
tíunduð hér.
Við sjálft hefur legið að hún
hafi komist á vergang með
ómegð sína, þegar svona var
komið, enda vistaðist hún víða
á næstu árum og varð að sjá af
börnum sínum að nokkru leyti.
Þær mæðgur voru þó sam-
vistum að mestu á meðan báð-
ar lifðu, því að eftir að amrna
og afi hófu búskap á Hrauni í
Hánefsstaðalandi í Seyðisfirði
fluttist langamma til þeirra
ásamt yngstu dóttur sinni og á
heimili þeirra á Seyðisfirði
kynntist ég henni í ícringum
1960. Hún dó haustið 1963,
fædd 1869.
í Hjaltastaðaþinghá átti
amma sín unglingsár og þaðan
átti hún kærar minningar. Á
þeirn tíma var fjölbýlla á hér-
aði en seinna varð og menning-
arlíf með nokkrum glæsibrag.
Þetta var á uppgangsárum ung-
mennafélagshreyfingarinnar
og vorhugur í fólki.
Amrna tók þátt í þeim hreyf-
ingum sem þarna urðu af lífi
og sál og oft heyrði ég hana
minhast veru sinnar í Hjalta-
staðaþinghá og þess fólks sem
hún kynntist þar með hlýhug.
Mér eru þó ekki nægilega ýtar-
lega kunn þessi ár í lífi hennar
til að geta gert þeim viðhlítandi
skil, en mynd Ásgríms af
Hjaltastaðablánni hafði hún
yfir hvílu sinni síðustu árin.
(Ekki spilltu þessi tengsl
ömmu við Úthéraðið, þegar ég
sjálfur gerðist kennari á Eiðum
sjö áratugum seinna.)
Þegar stjúpi ömmu féll frá
fluttist fjölskyldan aftur til
Seyðisfjarðar, en nú við breytt-
an hag frá því sem áður var.
Amma var þá til húsa hjá
Guðnýju ömmu sinni í Firði
(en hún varð 97 ára gömul
fædd 1870). Þaðan sótti hún
kvöldskóla í iðnum og var í
læri í saumaskap á verkstæði
Sauma-Rósu.
Árið 1914 réðist hún til
Reykjavíkur á heimili
Magnúsar dýralæknis að Tún-
götu 6. Þaðan átti hún sér
Ijúfar minningar og héldust
nokkur tengsl við þá fjölskyldu
upp frá því. Hún fór þá meðal
annars með fjölskyldunni í
fyrstu bílferðina sem farin var
upp í Mosfellssveit, upp að
Mosfelli. (Á heimleið 1916
vann hún í síld á Hjalteyri,
þaðan sem hún kunni frá ýmsu
að segja. Sérstaklega var henni
minnisstæður höfundur
Svartra fjaðra, sem þar vann
þá einnig.)
Skömmu eftir heimkomu
1916 réðist hún að Há-
nefsstöðum, þangað sem móð-
ir hennar hafði áður ráðist.
Þar kynntist amma manni
sínum, Hermanni Vilhjálms-
syni, syni hjónanna þar, Bjarg-
ar Sigurðardóttur og Vilhjálms
Árnasonar frá Hofi í Mjóa-
firði, fæddum 1894.
Um það leyti sem þau giftust
1919 hófu þau búskap og út-
gerð frá Hrauni, enda var þá
mikil útgerð stunduð frá Há-
nefsstaða- og Þórarinsstaða-
eyrum.
Sú saga sem þar verður er
ýmsum betur kunn en mér,
enda nær í tímanum. Þó væri
kontinn tími til að henni yrðu
gerð rækileg skil á prenti.
Á Hrauni eignuðust þau
móðurforeldrar mínir sex
börn; Sigrúnu fædd 1919, Sig-
urð Ragnar 1921 dó átta ára,
Björgu 1923, Elísabetu Guð-
nýju 1925 dó ári seinna, Elísa-
betu Guðnýju 1928 og Ernu
1933.
Sögu og starfi íslenskra al-
þýðu- og sjómannskvenna hef-
ur löngum verið lítill gaumur
gefinn og strit þeirra gjarnan
fallið í skuggann af afrekaskrá
karla þeirra.
Ég hef löngum undrast hví-
lík þrekvirki þær hljóta þó að
hafa unnið margar hverjar við
það sem við nú á tímum mund-
Þriðjudagur 4. september 1984 13
um kalla hörmulegar aðstæð-
ur.
Þannig hlýtur það að hafa
verið á Hrauni þar sem þjón-
usta þurfti á sumarvertíðum á
annan tug vertíðarfólks með
húsnæði, svefnpláss, fæði og
klæði og þvotta. Segja má að
þarna hafi verið haldið úti
verbúðum á heimilinu.
Útbúa þurfti skrínukost fyrir
sjómennina og bera verkafólk-
inu í fiskverkuninni og beitn-
ingaskúrunum kostinn niður
bratta urðina frá Hrauni svo
eitthvað sé nefnt.
Rennandi vatn var ekki á
Hrauni, hvað þá upphitað og
ekki rafmagn. Á útmánuðum
var heimilið karlmannslaust,
því að afi sótti vetrarvertíð til
Hornafjarðar.
En amma var ekki ein um
þessa hitu og drjúg hefur nióðir
hennar verið henni og dæturn-
ar strax og þær gátu vettlingi
valdið. „Mikið á ég móður
minni að þakka, sívinnandi
bæði á fæti og sæti, má þó
segja, þó heilsan væri farin að
bila, - en hún kvartaði ekki og
bar allar sínar raunir eins óg
hetja, fól allt með þögn og
þolinmæði -og skynsemi. Hún
var ekki gefin fyrir að hlífa sér.
Blessuð sé minning hennar."
skrifaði amma um móður sína.
Það hefur löngum vakið að-
dáun mína, að dætrum sínum
öllum komu þau hjón á einn
eða annan hátt til mennta og
það á tímum sem slíkt gilti
nánast eingöngu um heldri
mann syni.
Þrátt fyrir baslið, sem hefur
þó verið ærið á kreppuárunum,
þegar afurðir bænda og sjó-
manna féllu í verði er eigi að
síður Ijómi yfir þessum árum í
lífi fjölskyldunnar á Hrauni.
Það tengist trúlega ekki síst
því að þetta eru æskuár barn-
anna og samgangur og sam-
hjálp milli þeirra Hánefsstað-
abræðra og fjölskyldna þeirra
hefur verið mikil, cn þeir
bjuggu þarna í hnapp, afi á
Hrauni, Árni á Háeyri og Sig-
urður ásamt foreldrum þeirra
á Hánefsstöðum.
Á Hrauni tengdist amma
tengdafólki sínu fjölskyldu afa
mjög nánum böndurn, enda
hennar eigin fjölskylda tvístr-
uð orðin. Björgvin bróðir
hennar orðinn bóndi á Ketil-
stöðum í Jökulsárhlíð, Ólína
sest að á Sauðárkróki. Vigfús
hálfbróðir hennar var til
heimilis hjá Björgvin. Hann
dó innan við þrítugt, Gróa
(Dolla) til heimilis í Hólma í
Seyðisfirði, hún dó ung, móðir
Jóhanns Grétars Einarssonar
póstmeistara þar (sem er eini
niði af seinna hjónabandi lang-
ömniu) og Guðbjörg (Lilla)
giftist að Kvíabekk í Ölafs-
firði. Hún eignaðist ung barn
(Sigurð Ragnar) sem dó á
Hrauni og hún sjálf skömmu
seinna.
Hörmungasaga þessarar
fjölskyldu og þá sérstaklega
langömmu minnar Elísabetar
er með fádæmum. Sjálf varð
hún 94 ára gömul og lifði öll
börn sín nema ömmu. Þær
mæðgur voru sem skiljanlegt
er tengdar mjög nánum
böndum.
Og svo kom „blessað
stríðið“ og öll fyrri iðja þessar-
ar þjóðar gekk úr skorðum.
Fyrir útgerðina á Eyrunum
hafði stríðið enga blessun í för
með sér. Sjósókn varð óvinn-
andi undir eftirliti og tíma-
kvöðum við kafbátagirðinguna
í firðinum og tundurdufl.
Markaðir lokuðust á siglinga-
leiðum og herinn hirti vinnu-
aflið og reið þetta byggðinni á
Eyrunum að fullu og lagðist
hún niður í kjölfarið. Árið
1942 fluttist fjölskyldan á
Hrauni inn í bæ og settist árinu
seinna að á Austurvegi 11, þar
sem þau bjuggu afi og amma
þar til hann lést árið 1967.
í annað sinn var amma kom-
in á Seyðisfjörð eftir að af-
komu grundvöllurinn hafði
brostið. (Það er dálítið kald-
hæðnislegt að lóðarleigusamn-
ingurinn að húsinu þeirra er
undirritaður af föður hennar.)
Þegar þetta var voru þau
hjónin kornin yfir miðjan aldur
og dætur þeirra ýmist upp-
komnar eða stálpaðar. Svo er
að sjá að þeim hafi farnast vel
í alla staði og þó sárt hafi verið
að yfirgefa fyrra líf og bólfestu,
hefur heimilishald allt orðið
mun léttara og áhyggjuminna.
Þau virðast hafa tekið virkan
þátt í bæjarlífinu. bæði í starfi
og félagslífi og dæturnar einn-
ig. Ekki sakar að gcta þess, að
á 75 ára afmæli kvenfélagsins
Kvik var amma gerð að heið-
ursfélaga þess, þá brottflutt.
Dætur þeirra tluttu allar
„suður" þegar þær tlugu úr
hreiðrinu og eins fluttu bræður
Hermanns suður, þannig tók
þéttbýlismyndunin viö Faxa-
flóa sinn toll af þessari fjöl-
skyldu á heimaslóðum hennar,
þangað til afi og amma voru
orðin nánast ein eftir.
Urn það leyti sem ég fer að
muna til mín er yngsta dóttirin
að flytjast að heiman en í stað
hennar „dagar" bróðir minn
uppi á Austurveginum. Eftir
því sem ég fæ skilið og skynjað
licfur það verið þessu fólki
mikil blessun og ekki síst lang-
ömrnu okkar síðustu ár
hennar.
Sennilega hefur þessi ráð-
stöfun valdið mestu um það að
upp frá því var ég nteir og
minna á Seyðisfirði á sumrin.
Frá þessurn dvölum mínum
fyrir austan á ég margs að
minnast af heimili þeirra at'a
og ömmu. Þau voru þá roskin
orðin og öldurót lífsins
hjaðnað.
Heimilið bar þess merki að
standa á gömlum merg og yfir
því hvíldi virðuleg ró. Aldrei
hraut þar styggðaryrði af
vörum og samband þeirra afa
og ömrnu var einstaklega
fallegt og friðsælt, þótt bæði
hefðu skap nóg. Þetta var al-
þýðlegt og fallegt menningar-
heimili, með virðulegum hús-
gögnum, miklum bókahrizl-
um, myndum á veggjum og
blómum í gluggum. Állt bar
merki snyrtimennsku, reglu-
festu og alúðar innan dyra sem
utan. Garðurinn hennarömmu
var rómaður í bænum og afi
var stöðugt að dytta að, aldrei
féll honum verk úr hendi.
Þessi friðsæla og áhyggju-
lausa tilvera á Austurveginum
hefur einkennilega seiðandi
áhrif í endurminningunni.
Eftir að afi féll frá fluttist
amma alfarin til Reykjavíkur
ásamt bróður mínum og
bjuggu þau í Þingholtsstræti í
tæpt ár en þá var innréttuð
„vistarvera“ undir „súð" í
húsakynnum foreldra minna í
Freyjugötu 28, þar til hún
fluttist að Álflieimum 40 fyrir
þrem árum.
Ég naut þess að vera að
kynnast ömmu rninni langt
fram á fullorðinsár. í gegnum
hennar tilveru héldust á ein-
hvern einkennilegan hátt við
hin horfnu tengsl við gömlu
átthagana. Ýmist var það að
fólk að austan hélt sambandi
við hana og eins átti hún ævi
sína þar og því urðu slóðir þar.
minningar, ættir og vinir hug-
leikin umræðuefni.
Fyrir mér varð amrna, auk
þess að vera indæll félagi minn
og vinur barna minna einskon-
ar tengiliður við hinar t'ornu
slóðir rætur okkar og fyrri
tilvist þessarar þjóðar.
Hún bar í sér lífsreynslu
þjóðarinnar í hnotskurn, sjálf
upprunnin á nítjándualdar
sveitaheimili undir dönskum
kóngi, aldamótabarn, af-
sprengi ungmennafélagshreyf-
ingarinnar, hins unga Islands.
Hafði reynt hvort tveggja að
vera alin upp á stórbýli og koti
í einangraðri sveit. Þekkti
neyð Itinna forsjárlausu og ná-
lægð dauðans í lífi fyrri kyn-
slóða. Lifði tvær heimstyrjald-
ir, fædd fyrir daga bíla og
flugvéla, rafmagns, síma og
skólaskyldu á lslandi. Hafði
verið með hefðarfólki í
Reykjavík Ofvitans, stundað
útgerð í góðærum, og kreppu,
vakað yfir túnum og hrakist á
heiðum svo eitthvað sé nefnt
og loks lifað fram á þessa
einkcnnilegu tíma, þegar hún
þurfti ekki einu sinni að standa
upp úr stólnum sínum til þess
að kveikja á sjónvarpinu.
Lengi var hún að sætta sig við
það undur mikið.
Síðustu árin heklaði hún ein-
hver kynstur af teppum og
dúkum setn orð fóru að og las
einhvern firn. Hún var virðu-
legt og fallcgt gamalmenni og
bar glæsilega íslenska búning-
inn. Þeini fækkar nú óðum.
Þegar ég kveð þig nú amma
mín fyrr en mig varði, því
margt áttum við cftir að bralla,
þá ertu vel að hvíldinni komin
og niikiö vildi ég að þér verði
að þrú þinni „að hitta fyrir vini
í varpa, þar sern von cr á gcsti"
og þá sé afi farinn að taka í
nefið aftur.
Hjalti Þórisson
t Móðir okkar, tengdamóðir og amma Aðalheiður Guðmundsdóttir Sólheimum 14, Reykjavík veröur jarðsungin frá Fossvogskirkju fimmtudaginn 6. sept. kl. 15.00. ElínÓlafsdóttir ÓlafurÁrnason IngþórÓlafsson Carmen Ólafsson og barnabörn
*
Hjartanlega þakka ég öllum fjær og nær, sem glöddu mig á 90 ára afmælinu 24. ágúst s.l. með gjöfum og heimsóknum. Blessun guðs sé með ykkur öllum. Kristín P. Sveinsdóttir frá Gufudal.

Innilegar þakkir öllum þeim vinum og vanda- mönnum sem gerðu mér mikla ánægju á marga lund, glöddu mig, vöktu hugljúfar minningar og sýndu mér óverðskuldaðan sóma á áttræðisafmæli mínu 22. ágúst sl. Ég bið ykkur allrar blessunar nú og ævinlega. Stefán Guðnason.