Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004 | 3
sýndu ekki bara ansi róttækar breytingar á
viðhorfum og siðferði heldur vildi kristallast
í þeim gagnrýni. Og þar með var ég dottinn
í það að búa til safn sem gæfi gagnrýna
mynd af þessu samfélagi okkar. Upp úr því
þróaðist form sem átti að nýta kosti svokall-
aðra nútímaljóða og hefðbundinna en vera
sem lausast við galla hvorra tveggja. Ég
vildi reyna að láta hrynjandina magna efnið
en sleppa aftur við þá ókosti gömlu hátt-
anna að ýmist þurfi að nauðga efninu inn í
formið eða fylla upp í erindin með óþarfa.
Andræðaformið er frjálst að því leyti að
lengd lína og erinda má að vissu marki laga
að efninu. Reglur um rím eru líkar hefðinni
en hrynjandin er breytileg því tilgangur
hennar er að magna efnið. Andræði eru svo
rammstuðluð, sem ég kalla, samkvæmt
reglu sem upphaflega var sett til heiðurs
vaxandi óhófssemi og hljóðar svo: best er að
bruðla með stuðla. Það mun vafalaust særa
þau brageyru sem aldrei mega ofstuðlun
heyra. Jú og formið á sér líka þá sjónrænu
hlið að erindi sem ætlað er að hitta er í lag-
inu eins og ör, og svo er í þessu að finna
nýjung, hinn sjónræna stuðul, sem merkir
stuðul sem stendur á lágkveðu. Sjálfsagt
mun einhverjum sýnast að andræði séu van-
skapaðar ferskeytlur og skilja ekki hvers
vegna ég gat bara ekki ort „rétt“. Ég hef
reyndar margprófað það en útkoman varð
því miður alltaf eins og einhver þeirra
gömlu hefði gert það í óstuði.“
Lifandi, flott og virkt tæki
Þarfnast Íslendingar nýrra spakmæla?
„Já, spakmælin byggja á þjóðlegu viti en
þau vísa flest til heims sem er horfinn. Við
erum enn að tala upp úr Hávamálum og ís-
lendingasögunum, einhverri blöndu af
heiðnu og kristnu siðgæði og speki bænda.
Og það rímar ekki allt jafn vel við okkar
veruleika lengur. Og þar sem myndmálið
byggist á horfnum búskapar- og sjáv-
arháttum hefur ansi margt glatað gagn-
sæinu og þá er óhjákvæmilegt að merkingin
fyrnist smám saman eða brenglast. Tungu-
mál er tæki sem þarf að endurnýjast ef það
á ekki að daga uppi. Almenningur er auðvit-
að að þessu að einhverju marki en miðlarnir
ráða samt ferðinni. Og mér finnst óþarfi að
láta auglýsingagerðarmönnum frasagerðina
alfarið eftir.“
Finnst þér við umgangast tungumálið af
fullmikilli virðingu? „Íhaldssemin hefur
ábyggilega skilað ákveðnum árangri, en það
ekki hægt að varðveita tungumál eins og
skinnhandrit. Að mínu viti mætti mállög-
reglan slaka aðeins á í stríðinu við slettur
og smávægilegar málvillur og snúa sér að
uppbyggilegri iðju. Það eina sem getur
tryggt líf lítilla tungumála er nefnilega lát-
laus og frjó endursköpun, það verður að
vera lifandi og virk veita fyrir hugvit okkar
og hnyttni. Ekki eitthvað stirðnað og dautt,
nú eða drepleiðinlegt og ófrjótt eins og
stofnanamálið sem umræðan fer að mestu
fram á.“
Gegn rétttrúnaði
Ljóðin mynda eins konar örvar á síðunum
enda er þetta skothríð og skotmarkið er eig-
inlega samtíminn eða hugarfarið, siðleysi,
hugsunarleysi, hugsjónaleysi, afstöðuleysi,
efnishyggja, tískuvæðing, neysluvæðing, út-
litsmenning.
„Já, ég ákvað að gefa mér álíka skotleyfi
og til dæmis höfundar áramótaskaupsins
hafa samkvæmt hefðinni. Bókin skiptist í
ellefu hluta og í hverjum þeirra er tekið fyr-
ir eitt ákveðið svið. Í ádrepuhefð miðalda
voru oft teknar fyrir ákveðnar manngerðir
og lestir þeirra. Dauðasyndirnar voru líka
vinsælt yrkisefni í klerklegum fræðum.
Andræði er í ætt við þessar hefðir en þó
ekki beinlínis kerfisbundin úttekt á ástand-
inu. Hún er frekar eins og óþolsviðbragð við
hlutum sem virðast tröllríða þessu sam-
félagi. Í gamla daga litu margir svo á að
hrokinn væri rót allra lasta en í andræðum
væri það græðgin, eða sú afleiðing taum-
lausrar efnishyggju að græðgin er orðin að
dyggð. Og svo kannski líka það hvernig
mælikvarði peninganna er farinn að yf-
irskyggja alla aðra. Núna eru til að mynda
umhverfisverndarsinnar farnir að tala um
nauðsyn þess að finna sannfærandi aðferð
til þess að meta landslag til fjár, annars sé
ekki hægt að standa á því að það sé nokk-
urs virði. Hvenær skyldu þá ómetanleg
verðmæti fara að merkja verðlaus. Og þetta
er ekki grín. Þau hafa þegar reynst það við
Kárahnjúka. Nú er ég ekki að segja að pen-
ingamælikvarðinn sé ekki góður til síns
brúks en hann má ekki skyggja á alla aðra.
Rétttrúnaður nýfrjálshyggjunnar er að
verða ansi einráð hugmyndafræði og slíkt
hefur alltaf leitt til ófarnaðar. Okkar flókna
samfélag þarf einfaldlega fleiri mælikvarða
og fleiri gild sjónarmið. Mér finnst sem sagt
að við ættum að staldra aðeins við. Breyt-
ingarnar hafa verið svo ótrúlegar á stuttum
tíma. Það þarf ekki mikið hugmyndaflug til
að ímynda sér að ef fram heldur sem horfir
verði bráðum komið á einhvers konar ný-
lénsveldi og nýeinokunarverslun. Ég sé eng-
an stóran mun á því hugarfari sem olíu-
furstarnir og þá væntanlega þeirra
klíkufélagar meira og minna hafa nú orðið
berir að og því sem gömlu Hörmangararnir
höfðu. Hvorum tveggja fannst þeir hafa full-
kominn rétt til að mjólka almúgann eins og
sínar eigin beljur.“
Þetta samfélag er ansi gott
í því að framleiða ánægju
Er það ekki ein nöturlegasta birtingarmynd
þess að kaldastríðinu er lokið að hug-
myndaleg átök eru í lágmarki?
„Jú, nú hefur rétttrúnaðurinn engan and-
stæðing.“
Og það er eins og enginn taki það alvar-
lega.
„Fáir virðast hafa áhyggjur af því að
samræður um pólitísk grundvallarmál hafa
nánast lagst af hér. Það er sjaldgæft að
spakir menn taki til máls um slík efni, til
dæmis úr háskólasamfélaginu. Andóf er
ekki í tísku.“
Þú talar um tannlausa andófsmenn í bók-
inni.
„Menn hafa litla þolinmæði fyrir andófi.
Menn geta hlegið að skemmtilegu andófi en
það gleymist fljótt og hefur því lítil eða eng-
in áhrif. Alvarlegar umræður standa iðulega
stutt og hjakka yfirleitt í sama farinu uns
þær lognast út af úr leiða. Þeir sem eru
reiðir og andæfa kröftuglega þykja aftur á
móti leiðinlegir nöldrarar. En það verður að
vera andóf, það er lýðræðinu nauðsynlegt.“
Manni finnst ekki algengt að skáld og rit-
höfundar andæfi nú um stundir.
„Ég veit ekki af hverju það stafar. Bók-
menntasagan sýnir að þetta gangi í bylgj-
um. Síðast andæfðu menn kröftuglega í ný-
raunsæinu á áttunda áratugnum og það
hlaut hroðaleg eftirmæli. Menn kinoka sér
líklega við að fara í þau fótspor. Kannski er
svona almenn skoðun að við búum í besta
samfélagi af öllum góðum. Allir séu svona
ánægðir, eða eigum við að segja ofsaddir.
Þetta samfélag er ansi gott í því að fram-
leiða ánægju. Og það er alls ekki vinsælt að
framleiða óánægju. Framleiðsla á óánægju
hefur líka verið ófrægð. Skoðun skal vera
skemmtileg og hipp, segir í einu Andræði.
Það er át fyrir ansi mörgum að vera gagn-
rýninn.“
Bókmenntirnar hófu
sig upp yfir samfélagið
Ertu að segja að það sé ekki jarðvegur fyrir
samfélagsgagnrýnar bókmenntir?
„Nei ég er alls ekki viss um það. Ég held
að vinsældir sakamálasagna byggist meðal
annars á því að höfundar þeirra hafa leyft
sér samfélagslegan boðskap.
Það segir líka einhverja sögu að Spaug-
stofan hefur þrátt fyrir allt haldið vinsæld-
um sínum í öll þessi ár.“
Finnst þér hugsanlega að bókmenntir
samtímans snúist meira um að sýna ástand-
ið en að gagnrýna það?
„Já, það hefur verið ákveðið bann við pre-
dikun en ekki við því að sýna eða segja frá,
opinbera. Og það getur að sjálfsögðu falið í
sér gagnrýni. En því verður ekki neitað að
mikið af nútímabókmenntum er dálítið í sín-
um eigin heimi. Og ekkert skrítið að stund-
um sé talað um naflaskoðun og einmenn-
ingsherbergi í fílabeinsturninum. Og að fólki
finnist þá að þær séu margar laustengdari
veruleikanum en oftast áður eða hafi jafnvel
hafið sig upp yfir samfélagið. Ég er hins
vegar þeirrar skoðunar að nú kalli margt á
það að bókmenntirnar taki virkari þátt í
skoðanamyndun og umræðu. Og reyndar
finnst mér fræðimenn í húmanískum grein-
um mættu láta meira í sér heyra. En þeim
finnst það kannski hægara sagt en gert.
Sérhæfingin hefur náttúrlega fjarlægt
fræðin og þeirra vit frá fólkinu. Almenn-
ingur skilur ekki einu sinni tungumálið. Og
margur virðist annaðhvort ekki nenna eða
geta einfaldlega ekki brúað bilið. Ef það er
eitthvað til í því að skáldin yrki aðallega
hvert fyrir annað þá gildir það um margan
fræðimanninn líka.“
Skáldskapur hluti af áreitinu
Heldurðu að það sé samhengi á milli þjóð-
félagsástands og hvernig bókmenntir eru
skrifaðar?
„Ja, ef bókmenntasagan er skoðuð má sjá
ákveðið samhengi þarna á milli en annars er
ekki gott að segja því auðvitað er hún rit-
stýrð útgáfa þess sem skrifað var á hverjum
tíma.“
Þú ert kannski að bera vitni um þetta
með andræðiskveðskapnum?
„Já, það má segja það. Bókin birtir
ákveðna sýn á samfélagið hér og nú rétt
eins og heimsósómar fyrri tíma og þvíumlíkt
gerðu. Þetta kviknaði allt meira og minna af
einhverju sem ég las eða heyrði rétt eins og
vísur hagyrðinga gera og hafa alltaf gert.
Síðan vinsaði ég úr dótinu þetta safn þegar
ég þóttist loks farinn að greina í bunkanum
brúklega heild“
Hvaða tilfinningu hefurðu fyrir þessari
bók? Hún er satt að segja óvenjuleg.
„Ég hef ekki græna glóru um það hvernig
hún á eftir að spjara sig. Ég veit ekki hvort
margir eiga eftir að fyrtast við, en ábyggi-
lega einhverjir því enn er vonandi rétt sú
forna speki að sök bíti sekan. Ég yrði hins
vegar ekkert hissa þótt viðbrögðin verði að-
allega axlayppingar. Mér hefur ekki sýnst
að gagnrýni sé tekin svo alvarlega í seinni
tíð. Það bítur ekkert verulega á menn leng-
ur. Ætli skáldskapur virki ekki bara svipað
og önnur áreiti. Það er langt síðan hann fór
að falla í verði eins og annað. Og ekkert við
því að segja.“
Þjóðskáldabúningur Bókin er klædd í búning sem hefur þótt hæfa þjóðskáldum nítjándu aldar, kápan
er kóngablá með gylltum stöfum og minnir einna helst á ritsöfn Jónasar og Bólu-Hjálmars. Kveð-
skapur Sigfúsar er í ætt við ádeilukvæði þess síðarnefnda.
Morgunblaðið/Þorkell
Framleiðsla á
óánægju hefur
verið ófrægð