Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004 | 11
Jóhann Hjálmarsson ljóðskáld er skáld mánaðarins í Þjóðmenningarhúsinu. Elías Snæland
Jónsson hefur gefið út aðra söguna í flokki sagna um valkyrjuna Hildi sem flakkar á milli
mannheima og goðheima hinna fornu. Gerður Kristný haslar sér völl sem skáldsagnahöf-
undur með verðlaunabókinni Bátur með segli og allt. Barnabókahöfundar fylkja liði í Grófinni á sunnudag og lesa úr bókum
sínum fyrir börn og unglinga og Grim, annað sjálf Hallgríms Helgasonar, hefur gefið út sína fyrstu bók, The best of Grim.
Bækur
U
m árabil hefur Jóhann Hjálm-
arsson heiðrað okkur Íslend-
inga með kveðskap sínum.
Allt frá því að hann gaf út sína
fyrstu ljóðabók sautján ára
gamall, Aungull í tímann árið
1956, hefur hann staðið meðal nútímaljóðskálda
okkar í fremstu röð. Í fyrra var hann svo til-
nefndur til Bókmenntaverðlauna Norð-
urlandaráðs fyrir ljóðabókina Hljóðleikar.
Við Jóhann höfum mælt okkur mót í Þjóð-
menningarhúsinu þar sem nú stendur yfir sýn-
ing tileinkuð honum og
kveðskap hans. Á ferlinum
hefur Jóhann gefið út
sautján ljóðabækur, fyrir ut-
an einstök ljóð í ýmsum söfnum, og einnig þýtt
fjölda ljóða, bæði á íslensku og önnur mál. Auk-
inheldur hefur hann starfað sem blaðamaður og
bóka- og leiklistargagnrýnandi í hartnær 40 ár
og skrifað í ýmis rit um málefni sem tengjast
skáldskap.
Þegar við göngum í stóran salinn, vaknar
óhjákvæmilega viss spurning. Hvernig skyldi
Jóhanni líða að sjá öll verk sín og minjar þeim
tengdar saman komin í einum og sama salnum í
Þjóðmenningarhúsinu, þótt stór sé? „Ég hafði
nú töluverðar áhyggjur af þessu,“ svarar hann
og hlær við. „Mér tókst að sofa engu að síður og
hef minni áhyggjur núna þegar ég hef séð sýn-
inguna sem er bæði vel gerð og skemmtileg.
Fjölbreytt.“
Við stöldrum við hjá einum sýningarkass-
anna, þar sem er að finna ýmsar persónulegar
minjar úr fórum skáldsins. Meðal annars er þar
bréf frá Jóni úr Vör, svarbréf við handritinu að
fyrstu bók Jóhanns, Aungull í tímann. Jóhann
hafði komið með handritið í búðina til Jóns, sem
þá rak fornbókaverslun. „Svona eiga ungir pilt-
ar með menningarþjóð að yrkja,“ skrifar Jón og
hvetur sautján ára gamlan drenginn til að fá
bókina útgefna. „Það dró ekki úr mér,“ segir
Jóhann þegar hann er inntur eftir því hvort já-
kvæð viðbrögð Jóns hafi orðið til þess að hann
gaf út sína fyrstu bók.
Tæpum fimmtíu árum síðar er margt að baki
hjá Jóhanni, og margt unnið. Hróður hans hef-
ur borist víða um lönd. Ljóðin hans hefur fólk
sem mælir á yfir tuttugu tungumál lesið, þar af
hafa fjórar heilar bækur með ljóðum hans kom-
ið út í sænskri og spænskri þýðingu. Um þessar
mundir er verið að vinna að þýðingu á safni
ljóða hans á ensku. „Ég held að það megi segja
að ég hafi verið óvenjumikið þýddur,“ segir
hann. Um ástæður þess segist Jóhann telja að
tíðar heimsóknir hans til útlanda hafi haft nokk-
uð að segja, en hann neitar því heldur ekki að í
ljóðum hans finnist líka ef til vill einhver tónn
sem fólk af erlendu bergi brotið á auðvelt með
að samsama sig við. „Til dæmis þótti mér þegar
ég las þýðingarnar á ljóðum mínum á spænsku
að þau væru töluvert spænsk. Það mætti
kannski segja að það væru rómanskar tilhneig-
ingar í sumum ljóða minna.“
En í öðrum þeirra eru ekki síður norrænar
tengingar og þess sjást sérstaklega merki í
seinni tíð. Þrjár síðustu bækur Jóhanns, Mar-
líðendur frá árinu 1998, Hljóðleikar frá árinu
2000 sem var tilnefnd til Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs og Vetrarmegn frá því í fyrra,
eru einskonar þríleikur sem Jóhann kýs að
kenna við hina fornu Eyrbyggjasögu. „Það er
margt sótt til fornra bóka í þessum þremur bók-
um. En það er líka staðreynd að jafnvel í fyrstu
bókinni minni frá 1956 eru ljóð sem byggjast á
fornum minnum,“ segir Jóhann. Hann segist
rifja reglulega upp kynnin við þessa fornu ís-
lensku kunningja, enda sjái hann samhljóm
milli margra þeirra atburða sem þar eiga sér
stað og samtímans. En hver er annars sýn hans
á samtímann? „Maður óttast hann. En eina leið-
in er að finna einhverja aðferð til að lifa af.“
Nýjasta bókin sem Jóhann hefur gefið út er
ljóðasafnið Orðræða um skuggann. Þetta er
safn ljóðaþýðinga, þar sem er að finna ljóð eftir
höfunda frá öllum heimshornum. Allir eiga það
sameiginlegt að hafa höfðað til Jóhanns fyrr eða
síðar á ævi hans. „Mér finnst það hluti af skáld-
skapnum að þýða og glíma við önnur skáld, og
einnig gagnrýna. Það er eitt af því sem ég hef
bara ekki komist hjá. Þótt ég hafi reynt það
stundum hef ég alltaf þýtt töluvert,“ segir hann.
Bókin tekur yfir nokkuð langt tímabil í þýð-
ingum Jóhanns, og þar er meðal annars að finna
skáld sem nú eru látin, þó flestar þýðingarnar
séu nýjar. „Ég hef við og við rekist á þýðingar
sem ég var að fást við á unglingsaldri og það
varð mér hvatning til að klára þær, gera eitt-
hvað úr þeim svo að úr yrðu heil ljóð,“ segir
hann og nefnir ljóð Federico García Lorca sem
dæmi um það. „Að vísu er eitt lítið ljóð eftir
hann í bókinni sem ég fann inni í bók og ég
þurfti ekkert að breyta því. Svo fann ég byrjun
á öðru ljóði eftir hann og það varð mér hvatning
til þess að setjast niður og þýða það í heild. Því
það fór ekki fjarri að þegar ég var að þýða
García Lorca sem strákur þótti mönnum það
varla við hæfi. Það þyrfti þroskaðri mann til að
þýða hann.“ Hún hefur afsannað kenningar
þessara manna að vissu marki, að Jóhann hefði
ekki haft burði til að þýða spænska snillinginn,
þýðingin sem hann fullgerði á sínum tíma.
Annars segist Jóhann aldrei viss hvenær
þýðingar séu fullgerðar. „Það að þýða er auðvit-
að viss tilraun, misjafnlega vel heppnuð,“ segir
hann og rifjar upp sögu af velsku skáldi, sem
sagði að það að þýða ljóð væri líkt og að kyssa
gegnum klút. „Því er ég nú ekki sammála.“
Ljóð hafa komið við sögu í flestum þeim við-
fangsefnum sem Jóhann hefur tekið sér fyrir
hendur. Hann skrifar ljóð, hann þýðir ljóð og
hann skrifar um ljóð. Hvers vegna hefur ekkert
annað form skáldskapar komist að hjá honum?
„Ég held að það sé vegna þess að ég get ekkert
annað,“ segir Jóhann og hlær. „Á unglingsárum
gerði ég tilraun til að skrifa smásögur og skáld-
sögur, en uppgötvaði snemma að það var mis-
heppnað hjá mér. Átti bara ekkert við mig.“ Jó-
hann hefur þó auðvitað skrifað talsverðan
prósa, greinar um skáld og ferðalög svo dæmi
séu tekin. En ekkert annað form skáldskapar
eftir hann hefur komið út. „Það hefur ekki
freistað mín sérstaklega,“ segir hann. En er
ekki erfiðast að skrifa ljóð? „Jú, og þess vegna
freistar það mín.“
Að sýningunni um Jóhann í Þjóðmenning-
arhúsinu standa, auk hússins sem hana hýsir,
Stofnun Gunnars Gunnarssonar að Skriðu-
klaustri, Þjóðminjasafnið, Landsbókasafn Ís-
lands – Háskólabókasafn og Skólavefurinn, en
þar er að finna ýmislegt ítarefni um Jóhann,
feril hans og verk. Þar stendur skrifað: „Þegar
Jóhann kvaddi sér fyrst hljóðs stóð ljóðið á
miklum tímamótum. Atómskáldin svokölluðu
höfðu þá andæft hefðbundnum skáldskap og
rutt veginn fyrir nýjum stefnum og nýjum að-
ferðum. Nýja formið var ónumið land og spenn-
andi og það bauð upp á nýja hugsun og ný við-
horf. Þetta nýja ljóð átti líka meiri samsvörun í
því sem var að gerast úti í hinum stóra heimi.
Jóhann ásamt með öðrum skáldum þess tíma
færði okkur nýja strauma að utan, eins og t.a.m.
súrrealisma og opna ljóðið. En þrátt fyrir að
sækja á ný mið í ljóðagerð, eru ljóð hans sprott-
in upp úr íslenskum veruleika og það er þetta
skemmtilega samspil sem gerir ljóð hans svo
sterk og sérstök.“
Viðtali okkar Jóhanns lýkur á þeirri spurn-
ingu, hvað einkenni gott ljóð. Tvö orð koma upp
í huga skáldsins, sem kannski einkenna hann
sjálfan að einhverju leyti líka. Það eru orðin
upprunaleiki og einlægni.
Ekki kysst gegnum klút
Morgunblaðið/Golli
Jóhann Hjálmarsson „Mér finnst það hluti af skáldskapnum að þýða og glíma við önnur skáld. Það er eitt af því sem ég hef bara ekki komist hjá. Þótt að ég hafi reynt það stund-
um hef ég alltaf þýtt töluvert,“ segir skáldið sem nýverið gaf út bókina Orðræða um skuggann, sem inniheldur þýðingar á ljóðum skálda frá ýmsum löndum.
Eftir Ingu Maríu
Leifsdóttur
ingamaria@mbl.is
Skáld mánaðarins í Þjóðmenningarhúsinu að
þessu sinni er Jóhann Hjálmarsson og um
þessar mundir stendur þar yfir sýning á ferli
hans. Jóhann á að baki sautján ljóðabækur,
auk þýðinga og annarra ritstarfa, og var
ljóðabókin Hljóðleikar tilnefnd til Bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs í fyrra.
Orðræða um skuggann heitir nýjasta bók
hans sem er nýkomin út. Um er að ræða safn
ljóðaþýðinga, þar sem ljóð eftir höfunda frá
öllum heimshornum koma saman.