Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 14

14 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004
KJÖTBÆRINN er myndræn og
myndskreytt frásögn Kristínar Ei-
ríksdóttur. Í stuttum tiltölulega
sjálfstæðum textum lýsir hún tilvist-
arkreppu ungrar konu að nafni
Kata. Í fyrri hluta bókarinnar eru
lýsingar á umhverfi Kötu og
tengslum hennar við það, þegar líð-
ur á bókina verður sýn hennar æ
veruleikafirrtari uns leiða má líkum
að því að hún hafi misst alla teng-
ingu við ytri raunveruleika. Megnið
af textanum samanstendur af ein-
földum, sjónrænum lýsingum á um-
hverfi og atburðum, raunverulegum
og ímynduðum, en það er líka
sprengikraftur í þessari bók, sér-
staklega þegar Kristín leyfir text-
anum að taka völdin og hlaupa með
sig af stað, það teygist á setning-
unum og þær verða ljóðrænar og
rytmískar. Það er ekki laust við þá
komist í þær þungarokkstaktur en
bókin er nokkuð í anda þess kúltúrs.
Setning á borð við „Beinagrindin
þeysist staurblind á baki skepn-
unnar heldur þéttings-
taki beinstúfum í
hnakkafeldinn log-
andi“ er dæmi um
þetta og myndin sem
dregin er upp er í mín-
um huga þungarokks-
leg teikning sem prýtt
gæti diskakápu. Þessi
þungarokkstaktur
dunar undir textanum
en nær þó ekki yfirráð-
um, Kristín hefur gott
vald á tungumálinu og
fellur ekki í þá gryfju.
Hún leyfir sér sér-
kennilega notkun lýs-
ingarorða á borð við
„Hljóðvillt skolhærð móða“, og
„Vatnið skært þurrt …“ Þrátt fyrir
rökleysuna sem í þessu felst ganga
þessar setningar upp, eru með því
eftirminnilegasta í bókinni og helsta
höfundareinkenni Kristínar.
Í Kjötbænum dregur Kristín upp
dapurlega mynd af lífi ungs fólks og
einna mest sannfærandi og áhuga-
verð verður lýsing hennar þegar
snertiflöturinn við raunveruleikann
er mestur og þær myndir eru sterk-
astar, eins og lýsingin á viðbrögðum
Kötu við dánarfregnum Rík-
isútvarpsins. Það er tæpast hægt að
segja að Kristín komi
fram með nýja mynd af
samfélaginu, til þess er
aðalpersóna bók-
arinnar of sjálfhverf,
en stöku myndir
standa upp úr eins og
tilbúnu hólarnir sem
fjölga sér. Erfiðara er
að fylgja eftir flugi
ímyndunaraflsins í
ýmsar áttir og þá eru
það einmitt setning-
arnar sem teygist svo á
sem vilja verða of lang-
ar og segja lítið. Eins
og oftar er sterki flöt-
urinn á texta eða lista-
verki sá veiki líka. Fyrir löngu átti
ég samtal við Þorvald Þorsteinsson,
nýkjörinn forseta BÍL. Hann var þá
að tala um nokkuð sem virðist sjálf-
sagt en getur flækst fyrir manni og
flæktist einmitt fyrir mér, – að það
getur verið mun áhugaverðara að
leita að birtingarmyndum þess sem
mannskepnan á sameiginlegt en því
sem aðskilur okkur hvert frá öðru.
Áherslan hjá listamönnum er svo oft
á að aðskilja sig frá hinum þegar í
raun væri mun meira spennandi að
skoða hvað er sameiginlegt. Af þess-
um sökum eru til dæmis viðbrögð
Kötu við „gufunni“ mun eft-
irminnilegri en aðrar og kannski
myndrænni en um leið fjarstæðu-
kenndari lýsingar í bókinni. Það má
sjá í þessari bók áhrif frá súrreal-
isma, meðvituð eða ómeðvituð og
mér datt m.a. í hug bók Jóhamars,
Byggingin. Og hvað með Drenginn
með röntgenaugun? Bækur og
myndverk Medúsuhópsins virðast
ganga aftur og það er spurning
hvort ný kynslóð þekki þær eða for-
rennara þeirra, frönsku súrreal-
istana. Sýn annarra listamanna er
líka hluti af hinum þekkta raunveru-
leika sem sögupersóna bókarinnar
hafnar, sýn sem kannski er jafnvel
meira spennandi og fjarstæðu-
kenndari en nokkuð sem Kötu gæti
dottið í hug. Kristín hefur mynd-
skreytt bók sína lipurlega og bætir
þannig skemmtilega við textann án
þess að íþyngja honum, myndirnar
skapa einmitt nauðsynlegt andrúm í
texta sem er á mörkum þess að vera
ofhlaðinn. Í heildina er Kjötbærinn
kraftmikil fyrsta bók og Kristín er
hæfileikaríkur höfundur sem vinnur
af ástríðu, einnig er það gott fram-
tak hjá Bjarti að gefa út fyrstu bók
ungrar konu.
Vatnið skært þurrt
BÆKUR
Saga og teikningar
eftir Kristínu Eiríksdóttur. 42 bls.
Bjartur 2004.
KJÖTBÆRINN
Ragna Sigurðardóttir
Kristín Eiríksdóttir
FJÖRUTÍU og sex ár eru liðin síðan
Jón frá Pálmholti sendi frá sér
fyrstu bók sína. Fjöldi ungskálda
var að kveðja sér hljóðs um þær
mundir. Flest höfðu orðið fyrir
áhrifum frá Steini, atómskáldunum
og Birtingi, glugguðu í skandívav-
ískan súrrealisma, gerðu sjálf til-
raunir í þá veruna, nutu takmarkaðs
álits hjá eldri kynslóðinni, þjöppuðu
sér því fastar saman og létu í veðri
vaka að þau kæmu þannig fram sem
hópur en fóru samt eigin leið hvert
og eitt. Tímarnir – sjötti áratug-
urinn – voru tiltölulega friðsamlegir
hér á norðurslóð, að minnsta kosti
miðað við það sem síðar varð. Form-
byltingin olli að vísu nokkurri
spennu. Róttæka ungkynslóðin tók
skáldum sínum fagnandi. Aðrir létu
sér fátt um finnast. Útgefendur voru
tregir að gefa út bækur með »at-
ómkveðskap« – nema helst Ragnar í
Smára. Síðan hefur mikið vatn runn-
ið til sjávar. Heimsmyndin hefur
breyst. Og ungskáldin eru orðin
gömul.
Allt rifjast þetta upp við lestur
þessarar síðustu bókar
Jóns frá Pálmholti.
Þjóðfélagsádeilu kenn-
ir enn sem fyrr í ljóðum
hans. Þar byggir hann
á sínum forna grunni
en beinir líka skeytum
gegn rangsnúnum tíð-
aranda líðandi stundar.
»Hvað ætlar þjóðin að
villast langt af leið / og
lifa þar rótlaus sitt há-
væra gelgjuskeið?«
segir til dæmis í kvæð-
inu Gelgjuskeiðsþjóð-
félagið. Síðasta erindið
í ljóðinu Lífsreynslan
minnir á vígorðin frá
kreppuárunum: Það
sem okkur gæfan gaf er gleypt af
böðlum sterkum.
Þeim sem hirða arðinn af annarra
manna verkum.
Skáldið skal vera boðberi frjórrar
hugsjónar og formælandi fjöldans.
»Ég tala fyrir þá sem þegja.« Þann-
ig hefst ljóð sem ber yfirskriftina
Ávarp. Þjóðfélagsádeilan getur þó
allt eins gengið yfir sjó og land og
orðið að heimsádeilu samanber eft-
irfarandi, sem tekið er upp úr sama
ljóði: »Lífið er margradda söngur
kraumandi uppsprettu / en heim-
urinn er flóttamannabúðir og þræla-
búðir.« Og menningin fær líka sinn
skerf af gagnrýninni,
samanber ljóð sem ber
þá kynlegu yfirskrift:
Hátíðasöngur eða voff
voff.
Ádrepur af þessu
taginu koma fyrir hér
og þar í bókinni, sum-
staðar með stóryrðum
sem missa marks. Á
stöku stað gætir þó
efahyggju sem lýsir
sér þá í hálfkæringi,
svo sem í kvæði sem
skáldið velur slétt og
fellt heitið: Þjóðfélags-
umræða. En fleira set-
ur svip á bókina en
ádeila og umræða. Því
Jón frá Pálmholti kemur víðar við,
miklu víðar. Bókin er ekki mjög
samstæð, miklu fremur fjölskrúðug.
Sonnettur, sem skáldið skipar
fremst, fela í sér líkingamál þar sem
byggt er á þjóðlegum grunni með
framandi sjónhring fyrir augum.
Tímahugtakið og óleyst lífsgátan
láta höfundinn hvergi ósnortinn
fremur en aðra sem eiga mörg ár að
baki og horfa þá um öxl. Úrlausnin
felst gjarnan í spaklegum þversögn-
um sem kalla má viðeigandi ráðning
þeirrar gátu sem seint verður leyst.
Í kvæðinu Tími og stef eru orða-
sambönd úr eldri kveðskap haglega
fléttuð inn í textann. Ennfremur
bregður þar fyrir notalegri gam-
ansemi sem Jón frá Pálmholti spar-
ar annars við sig.
Hér og þar sér þess stað að skáld-
ið hefur haft veður af módernism-
anum svo við liggur að þjóðlegri
kveðskaparheftð sé þá varpað fyrir
borð. Hið þjóðlega situr þó oftar í
fyrirrúmi. Eftirfarandi hringhenda
er rækilega til vitnis um að skáldið
kann að bregða á leik með rím og
ljóðstafi:
Bóndi nýr að básnum snýr og bindur
dýran gripinn.
Mörg er kýrin kostarýr en kannski hýr
á svipinn.
Þannig má segja að bók þessi eigi
sér í stórum dráttum þjóðlegan bak-
grunn þótt ljóst megi vera að að-
drátta hafi að jöfnu verið leitað frá
framandi slóðum. Höfundurinn finn-
ur til í stormum sinna tíða jafnframt
því sem hann reynir að ná áttum í
hverfulum heimi þar sem einstakl-
ingurinn má sín lítils í mannhafinu.
Þótt Jón frá Pálmholti afneiti því
húsbónda-og-hjúa-hugarfari, sem
þótti svo sjálfsagt í bændasamfélag-
inu gamla, er ljóst að rætur hans
liggja í dreifbýlinu þar sem lífið var
fábrotið, einfalt og kunnuglegt.
Úr ýmsum áttum
BÆKUR
Ljóð
eftir Jón Frá Pálmholti. 63 bls.
Útg. Valdimar Tómasson. Reykjavík,
2004.
Söngur í mannhafinu
Erlendur Jónsson
Jón Kjartansson
frá Pálmholti
Myndskreytt
Biblía fyrir
börn og full-
orðna er í
þýðingu
Hreins S. Há-
konarsonar.
Margir hafa
áhuga á að
lesa Biblíuna
en eiga erfitt með að byrja eða
þykir uppsetningin erfið. Í nýrri út-
gáfu, sem Skálholtsútgáfan gefur
út, eru sögur Biblíunnar end-
ursagðar á skýran og einfaldan
hátt sem hentar bæði börnum og
fullorðnum.
Fjöldi mynda prýðir frásögnina
og glæðir hana lífi.
Sögurnar opna heim Gamla og
Nýja testamentisins á þann hátt
sem allir skilja og eftir lesturinn er
söguþráður Biblíunnar orðinn les-
andanum kunnur í aðalatriðum.
Útgefandi er Skálholtsútgáfan.
Bókin er 352 bls. Verð: kr. 2.780.
Örkin
hans Nóa
er bibl-
íusaga
með
gluggum
til að
opna.
Sagan
af Nóa og örkinni hans er auðlesin í
skemmtilegri gluggabók sem Skál-
holtsútgáfan hefur sent frá sér.
Fjörlegar myndir hennar heilla börn
á öllum aldri og kenna þeim margt
við þeirra hæfi er þau kynnast Nóa
og dýrunum hans. Börnin fylgjast
með því hvernig Nói og dýrin björg-
uðust úr flóðinu mikla þegar þau
hlusta á söguna og opna hvern
gluggann á fætur öðrum. Um leið
læra þau að telja og þekkja litina,
herma eftir hljóðum ýmissa dýra og
kynnast ólíkum formum.
Útgefandi er Skálholtsútgáfan.
Bókin er harðspjalda. Verð: kr.
1.490.
Til æðri heima er
eftir Guðmund
Kristinsson.
Hér er lögð
megináhersla á
að lýsa því sem
gerist þegar
maðurinn deyr.
Birtar eru frá-
sagnir 27 látinna
ættingja og vina og nokkurra þjóð-
kunnra manna auk einkasonar, sem
fórst í bílslysi í mars 2002, um það
hvernig var að „deyja“ og hvað við
tók.
Í bókinni er einnig löng frásögn
Runólfs, stjórnanda Hafsteins mið-
ils, og sagt frá sýnum Bjargar S.
Ólafsdóttur við dánarbeð. Þá er sagt
frá enska miðlinum Horace S.
Hambling og stórmerkum fyr-
irbærum. Loks er gerð grein fyrir
mismunandi boðskap þjóðkirkj-
unnar um dauðann og annað líf frá
því um 1900 og út öldina og áhrifum
spíritismans á trúarskoðanir þjóð-
arinnar.
Útgefandi er Árnesútgáfan. Bók-
in er 215 bls. Verð: kr. 3.680.
ENDA ÞÓTT höfundur þessara
endurminninga hafi víða farið og
margt reynt er þetta alls engin
átakasaga. Þvert á móti eru þetta
mestmegnis hversdagslífslýsingar,
einfaldar frásagnir af daglegum
störfum til sjós og lands, ferðasögur
þar sem fátt ber til tíðinda og loks
viðhorf höfundar til manna og mál-
efna á hverjum stað og tíma. Marg-
ir eru nefndir til sögunnar, karlar
og konur. Nánast öllum er þeim
borin vel sagan. Svo er að skilja
sem þeir hafi upp til hópa reynst
höfundi hjálplegir, samvinnuþýðir,
eftirlátir og þægilegir í viðkynn-
ingu. Sögur, sem sagðar eru af
mönnum og þá hafðar eftir öðrum,
eru að sama skapi á jákvæðu nót-
unum. Sumir kaflarnir
enda á blessunar-
orðum. Þannig má
segja að texti bók-
arinnar líkist að
nokkru eftirmælum
þeim sem daglega birt-
ast í blöðunum.
Ljóst er að fornar
dygðir eru runnar höf-
undi í merg og bein.
Hann elst upp í norð-
lenskri sveit þar sem
borin er virðing fyrir
mannlífinu og nátt-
úrunni og þeir, sem
betur eru settir, telja
sér skylt að hlaupa
undir bagga með hin-
um sem minna mega sín. Orðheldn-
in er í heiðri höfð allt eins og vinnu-
semin. Jafnframt er höfundur
rækilega minnugur þess að hann er
að lýsa liðnum tíma þegar margt
var öðruvísi en nú, og flest reyndar
betra af frásögn hans að dæma. At-
hugasemdir þar að lút-
andi eru að mínum
dómi óþarfar. Þeir
sem ekkert vita og
ekkert vilja vita lesa
ekki svona bók og
þurfa því ekki á nein-
um söguskýringum að
halda.
Það ber saman að
höfundur hleypir
heimdraganum og
setuliðsvinna býðst í
Reykjavík. Þaðan ligg-
ur svo leiðin á sjóinn
og þar með út yfir
pollinn en síðan aftur
til heimahaganna þar
sem ævistarfið bíður.
Þrátt fyrir augljósa skipulags-
galla er ljóst að höfundur hefur lagt
alúð við verk sitt – á sinn hátt!
Hann hefur t.d. vandað málfar sitt.
En textinn er yfir heildina litið of
stuttur. Eftir blaðsíðutalinu mætti
ætla að sagan sé mun lengri en hún
er. Kaflarnir eru of knappir, frá-
sögnin of ágripskennd miðað við
magn efnis. Drepið er lauslega á
margt hvað sem rennir veikum
stoðum undir heildina. Það vantar í
þetta fyllinguna og með leyfi að
segja – örlitla spennu – enda þótt
efnið gæti á stöku stað gefið tilefni
til þess. Sömuleiðis eru alltof marg-
ir einstaklingar nefndir með nafni,
miklu fleiri en svo að í minni festist.
Stundum ekkert nema nafnið. Oftar
fylgir þó örstutt athugasemd, en
tíðast of stutt og of mjög almenns
eðlis til að geta heitið mannlýsing.
Með því, sem hér hefur verið
sagt, er að sjálfsögðu miðað til hins
almenna lesanda. Sé á hinn bóginn
svo að skilja að höfundur hafi sett
þetta saman sem nokkurs konar
fjölskyldualbúm eða minnisblöð fyr-
ir vini og kunningja í hópi jafnaldra
horfir málið öðruvísi við. Það er þá
sjónarmið sem ber að virða.
Hversdagslíf
BÆKUR
Endurminningar
Minningabrot úr ævi Guðmundar G. Hall-
dórssonar. 148 bls. Útg. Pjaxi. 2004.
Úr koppalogni í hvirfilbyl
Erlendur Jónsson
Guðmundur G.
Halldórsson
Malarinn sem
spangólaði er
eftir Arto Paasil-
inna í þýðingu
Kristínar Mänd-
ula.
Bókin segir frá
Gunnari Hutt-
unen, sem kemur
til lítils bæjar í
norðurhéruðum Finnlands. Hann
gerir þar upp gamla myllu og byrj-
ar að rækta grænmeti. Gunnar er
að því er virðist heiðvirður maður
og fyrirmynd annarra – en hann
hefur einn galla: Hann þolir ekki
smásmyglislegar athugasemdir og
reglugerðartal yfirvalda, né slúður
sem oft fylgir í kjölfarið. Þá fer
hann út í skóg, horfir á mánann og
spangólar. Spangólið berst um all-
an skóg og kemur í veg fyrir að
þorpsbúar sofi. Þetta verður smám
saman óþolandi og þorpsbúar safna
liði.
Útgefandi er Mál og menning
Verð 4.290 kr.
Nýjar bækur