Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 13
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004 | 13
SÍÐLA sumars kom út hjá Máli og menn-
ingu safn ljóða Steinunnar Sigurðardóttur
sem hefur að geyma allar sex ljóðabæk-
urnar sem hún hefur sent frá sér til þessa.
Sú fyrsta, Sífellur, kom út árið 1969 en sú
síðasta, Hugástir, árið 1999 og spanna
ljóðabækurnar því þrjá áratugi í höfund-
arferli Steinunnar. Á milli þessara tveggja
bóka eru síðan Þar og þá (1971), Verks-
ummerki (1979), Kartöfluprinsessan (1987)
og Kúaskítur og norðurljós (1991). Líklega
er óhætt að halda því fram að Steinunn sé
betur þekkt sem skáldsagnahöfundur en
ljóðskáld því hún hefur sent frá sér fjöl-
margar skáldsögur undanfarin ár sem hafa
oftar en ekki vakið verðskuldaða athygli og
notið mikilla vinsælda. En ef einhverjir
aðdáendur skáldsagnahöfundarins Stein-
unnar Sigurðardóttur þekkja ekki ljóð-
skáldið Steinunni Sigurðardóttur gefst þeim
hinum sömu hér gott tækifæri á að kynna
sér það síðarnefnda í þessu myndarlega og
eigulega safnriti.
Það er hins vegar vafasamt að hægt sé að
skilja á milli sagnahöfundarins og ljóð-
skáldsins eins og gefið er í skyn hér að ofan
því sagnastíll Steinunnar hefur sterkan
ljóðrænan streng og ljóð hennar eru mörg
frásagnarkennd og miðla sögu, jafnvel mik-
illi sögu, þótt í knöppu formi sé. Steinunn
er til að mynda mikill meistari ljóðabálk-
anna og eru margir þeirra ógleymanlegir
svo sem: „Nokkrar gusur um dauðann og
fleira“ (úr Hugástum 1999), „Á suðurleið
með myndasmið og stelpu“ (úr Verks-
ummerkjum 1979) og „Sjálfsmyndir á sýn-
ingu“ (úr Kúaskít og norðurljósum 1991).
Og líkt og í sögum Steinunnar takast á
tregi og takmarkalaus húmor í ljóðum
hennar sem gerir þau skemmtileg aflestrar
um leið og mörg þeirra dvelja lengi í hug-
skotinu eftir lesturinn. Hinu harmræna og
hinu skoplega fléttar Steinunn oft saman:
„Ég hefði getað grátið í morgunsárið / oní
kornfleiks á sjóðheitum flugvelli“ (23), en
löngum hefur aðalsmerki hennar verið talið
hin kaldhæðna skáldskaparvit-
und sem víða er að verki og hin
djúpa tilfinning fyrir nátt-
úrunni sem blasir alls staðar
við í ljóðheimi Steinunnar.
Náttúruljóð hennar gætu ein
og sér skipað henni í fremstu
röð íslenskra ljóðskálda því sýn
hennar á íslenska náttúru er
ætíð fersk, oft óvænt og aldrei
klisjukennd.
Guðni Elísson bókmennta-
fræðingur skrifar formála að
ljóðasafninu þar sem hann spyr
hvort finna megi í ljóðum
Steinunnar „ákveðin leiðarstef,
áleitin þemu og minni, ljóð-
rænar myndir sem þróast og
taka breytingum milli bóka“.
Og hann svarar, fyrst stuttlega: „Maður og
náttúra, ást, einmanaleiki og aðskilnaður,
tími sem eirir engu og dauðinn á næstu
grösum,“ og síðan fjallar Guðni í lengra
máli um það sem honum finnst helst ein-
kenna ljóðagerð Steinunnar. Formáli Guðna
er 23 blaðsíður og fjallar hann bæði af
innsæi og lærdómi um yrkisefni og aðferðir
skáldsins. Formálann má lesa sem inngang
og kynningu á ljóðheimi Steinunnar (þannig
er hann settur upp) eða (sem er kannski
ennþá betra) sem eftirmála, þegar lesandi
hefur sjálfur lesið, hugleitt og skilið ljóðin
sínum skilningi.
Ég hef áður skrifað að sem ljóðskáld hafi
Steinunn ótvíræða sérstöðu í íslenskum
bókmenntum og að hún sé fáum lík. Rödd
hennar er sterk, persónuleg og nútímaleg
um leið og hún byggir mjög á klassískri ís-
lenskri bókmenntahefð (Laxness og Jónas
eru báðir nálægir). Hún er þjóðleg og al-
þjóðleg í senn; hún yrkir jöfnum höndum
um erlendar borgir og íslenska sveit.
Stundum yrkir hún út frá íslenskum ævi-
sögum eða þjóðlegum fróðleik; kveikja
skáldskaparins á sér engin takmörk. Þá er
einnig sterk kvenleg vitund í
ljóðum Steinunnar og mjög
fjölbreytilegur hópur kvenna á
sveimi í ljóðheimum hennar.
Þar mætum við smástelpum og
gömlum konum, sem allar geta
verið mestu æringjar, við les-
um um viðkvæmar ástkonur,
oft yfirgefnar, sem harma hlut-
inn sinn en bíta síðan á jaxlinn,
við kynnumst íslenskri skottu
sem „leggst á búfé og ærir ey-
firska smala“, kartöfluprins-
essum sem þrýst er í moldina
af þreyttum kóngssonum, og
heyrum af kærustum sem eru
slegnar af á haustin en rísa
upp frá dauðum og stíga upp til
himna á páskum. Í heildina er
óhætt að fullyrða að ljóðmælandinn sem er
yfir og allt í kring í ljóðheimi Steinunnar
Sigurðardóttur getur brugðið sér í ýmissa
kvikinda líki og engum þarf að leiðast við-
kynningin við hann.
Heildarsafn ljóða Steinunnar Sigurð-
ardóttur ætti að vera bókmenntaunnendum
kærkominn kostur enda munu flestar fyrri
útgáfur ljóðabóka hennar vera löngu ófáan-
legar. En vonandi verður safnrit þetta eng-
inn punktur aftan við ljóðagerð Steinunnar
sem vafalaust á mörg lönd enn óunnin í
landi ljóðlistarinnar (sem virðist vera enn í
fullu fjöri þrátt fyrir linnulausar dán-
artilkynningar undanfarinna ára).
Leggjumst á búfé og
ærum eyfirska smala
BÆKUR
Ljóðasafn
Ljóðasafn frá Sífellum til Hugásta
Steinunn Sigurðardóttir. Mál og menning 2004,
318 bls.
Soffía Auður Birgisdóttir
Steinunn Sigurðardóttir
Orðræða um skuggann er
sjötta þýðingasafn Jóhanns
Hjálmarssonar.
Elstu ljóðaþýðingarnar í
bókinni eru allt að hálfrar
aldar gamlar en margar
eru þó gerðar á seinni ár-
um. Þá nær jarðvist höf-
unda allt aftur til níundu
aldar þótt flestir séu fædd-
ir á síðustu öld. Ferðast er
heimshorna á milli, allt frá Argentínu til Írak
og frá Samalandi til Kína, og staldrað við hjá
ýmsum eftirminnilegum perlum skáldskap-
argyðjunnar.
JPV útgáfa gefur út.
Nýjar bækur
VERÐLAUNASAGA Gerðar Kristnýjar, Bát-
ur með segli og allt, er þroskasaga ungrar
stúlku og á ýmislegt sameiginlegt öðrum slík-
um sem litið hafa hér dagsins ljós á síðustu
árum. Þótt ytri tími sögunnar sé ekki nema
brot úr ári þjónar sá rammi einungis sem
gluggi inn í fjarlægari fortíð; er spannar bæði
fjölskyldusögu og uppvöxt aðalsögupersón-
unnar fram að því augnabliki er sögunni lýk-
ur. Verkið er því öðrum þræði
saga íslensks samtíma og óhætt
að segja að höfundurinn tvinni
vel saman strengi úr sögulegu
samhengi þjóðfélagsþróunar eft-
irstríðsáranna – er fólk var að
brjótast frá örbirgð úr þorpum til
allsnægta á mölinni – og meg-
inþráðinn úr persónulegri sögu
aðalsöguhetjunnar sem tilheyrir
næstu kynslóð á eftir. Fjöl-
skyldusagan sem og sögusviðið
nær samtímanum, gefur sann-
færandi og kunnuglega mynd,
sem er í rökréttu samhengi við
innri veruleika þeirra sem bera
söguna uppi og þróun persónu-
sköpunarinnar eftir því sem
verkinu vindur fram. Upphaf sögunnar mark-
ast af föðurmissi ungu stúlkunnar Oddfríðar
Gunnarsdóttur og hefst í erfidrykkjunni. Les-
andinn stendur strax á fyrstu síðunum
frammi fyrir einmanaleika hennar og sorg og
fær á tilfinninguna að með föður sínum hafi
hún bæði misst samherja sinn og þann sem
hún samsamar sig við í lífinu. Ljóst er að
henni hefur verið útskúfað úr veröld móður
sinnar og systur og að hún á enga hlutdeild í
þeirra þrönga heimi. Oddfríður vinnur til að
byrja með í höfuðvígi staðlaðs kvenleika –
snyrtivörubúð, en í umrótinu sem hún upplifir
eftir dauða föður síns líður ekki á löngu áður
en hún grípur óvænt tækifæri sem henni gefst
til að hasla sér völl í harðari heimi blaða-
mennskunnar. Hann reynist þó þegar allt
kemur til alls vera álíka yfirborðslegur og
heimur naglalakks, varalita og ilmvatna – sem
Oddfríður er reyndar sérfræðingur í og notar
óspart til að greina persónuleika þeirra sem
hún umgengst. Brestir eru þó fljótir að koma í
upphafsmynd verksins af samheldni og ástríki
á milli föður og dóttur. Því fljótlega verður
ljóst að Bátur með segli og allt fjallar fyrst og
fremst um afleiðingar lyfjaneyslu, heimilis-
ofbeldis og vanrækslu. Um mótandi afleið-
ingar hennar á Oddfríði sem litla stúlku og
síðar tilraunir hennar til að gera þá fortíð
upp. Þrátt fyrir að vera alin upp á broddborg-
araheimili; þar sem húsbóndinn var sam-
kvæmt útfararræðunni „maðurinn með gull-
hjartað“ og húsbóndastóllinn stóð „undir
hestamyndinni hans Jóhanns
Briem“ (bls . 6–7), eyðir Odd-
fríður bernsku sinni lömuð af
ótta við bræði hans sem hún
nefnir svo kaldhæðnislega
„Twist and Shout“ (bls. 79).
Móðir hennar er engu betri,
„var ýmist í lyfjavímu eða reri
tóm fram í gráðið“, og „minnti
helst á skúffuopnarana í IKEA“
(bls. 134). Vanrækslan hefur
ekki aðeins áhrif á innri mann
Oddfríðar, heldur einnig ytri að-
búnað því til að mynda þótti
ekki „taka því að kaupa handa
[henni] góða úlpu því [hún] óx
svo hratt“ (bls. 48). Í þessum
harða heimi kýta þær systur
stöðugt og bítast um athygli og náð foreldra
sinna, sem ýtir enn frekar undir eyðilegging-
armátt heimilislífsins þar sem samstaða þekk-
ist ekki og allir standa einir og berskjaldaðir.
Sá þráður verksins sem fjallar um blaða-
mennskuna, tvískinnung hennar og óheið-
arleika slúðurblaðanna virðist til að byrja með
vera drifkrafturinn er knýr verkið áfram, en
skiptir þó þegar upp er staðið ekki ýkja miklu
máli varðandi meginþema þess og niðurstöðu,
nema sem táknmynd fyrir þann hljómgrunn
sem svikin í innri veruleika hafa í ytri veru-
leika sögusviðsins. Segja má að Oddfríði
standi í upphafi sögunnar til boða að hefja
nýtt líf undir formerkjum lygi og svika í
blaðamennskunni og hasla sér völl í heimi
hinna fullorðnu á eigin forsendum, sem óneit-
anlega eru á þeim tímapunkti óþægilega líkar
forsendum foreldra hennar – þ.e.a.s. hvað lífs-
lygina varðar. Höfundur verksins gefur þó
lesandanum fljótt vísbendingu um að grein-
arskrifin sem hún hefur gert samkomulag um
geti tekið óvænta stefnu og feli hugsanlega í
sér lausn, því upphaf fyrirhugaðrar greinar
hljóðar á sama veg og upphaf bókarinnar:
„Pöntunin hafði misfarist í bakaríinu …“ (bls.
132). Pöntunin á greininni hjá Oddfríði mis-
ferst líka og tekur óvænta stefnu, því úr-
vinnslan á skrifunum verður tilefni uppgjörs
hennar við bernsku sína og uppvöxt. Það er
því líklega engin tilviljun, að börn skuli valda
straumhvörfum í lífi hennar, í systursyni sín-
um Gunnari Birni og drengnum Bjarti finnur
hún þann hreina tón er hún laðast að og er
svo mikilvægt mótvægi við alla fölsku hljóm-
ana í hennar eigin lífi. Hún gerir sér grein
fyrir því að sannleikurinn er afstæður allt eft-
ir því frá hvaða sjónarhóli er horft. Hún
kemst að því að bernskuminningar þær sem
pabbi hennar hafði trúað henni fyrir eru
skáldskapur upp úr bók (bls 240), eða m.ö.o.
að hver og einn er sinnar eigin gæfu smiður í
þeim skilningi að hann er höfundur síns eigin
lífs ef hann svo kýs. Báturinn með seglið er
tákn slíks skáldskapar – sem öfugt við lífslyg-
ina hefur heilandi áhrif. Og það er á valdi
Oddfríðar að leyfa öðrum að „eyðileggja“
hann (bls. 289) eða nota hann frekar til að
„sigla á honum í kringum allan heiminn“, eins
og Bjartur myndi gera (bls. 290).
Í verkinu sem heild felst því uppgjör sem er
bæði sálfræðilega trúverðugt og sannfærandi
í þversögnum sínum. Höfundur reynir ekki að
mála einfalda svart/hvíta mynd af lífi þess
sem býr við ofbeldi og vanrækslu heldur
dregur fram sársauka barns – og síðar full-
orðinnar manneskju – sem horfist í augu við
þá þversögn að elska þá sem hafa reynst
henni verst. Fyrir vikið öðlast sagan þá dýpt
sem nauðsynleg er til að gera jafn við-
kvæmum og tilfinningalega afstæðum efniviði
þau skil að hann nái til lesandans. Yfirborð
sögu Gerðar Kristnýjar er allt í senn; yfirveg-
að, fyndið og snurðulaust, en það sem er
meira um vert er að undir því yfirborði blasir
við sjóðheit og sár kvika sem alltof oft birtist í
bókmenntunum sem ómarkviss klisja.
Lífið er skáldskapur
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Gerði Kristnýju. Vaka Helgafell 2004. 319 bls.
Bátur með segli og allt
Fríða Björk Ingvarsdóttir
Gerður Kristný
Heppin er eftir Alice Se-
bold en á síðasta ári kom
út eftir sama höfund met-
sölubókin Svo fögur bein.
Bókin fjallar um
reynslu höfundar af því
þegar henni var nauðgað
á fyrsta námsári sínu í há-
skóla og baráttu hennar
gegn einangrun og for-
dómum og við að ná fram réttlæti í dóms-
kerfinu.
Útgefandi er JPV útgáfa.
Benedikt búálfur –
Drottning Drekanna er
eftir Ólaf Gunnar Guð-
laugsson. Á flugi sínu um
skóginn rekast Benedikt,
Dídí og Daði dreki á grát-
andi stúlku. Þau hafa ekki
hugmynd um hver hún er
– og það sem verra er,
hún veit það ekki sjálf.
Þau leita ráða hjá Magnúsi mikla, vitrasta
álfi skógarins, sem leiðir þau á rétta braut –
og sú er ævintýralegri en nokkurt þeirra
hefði órað fyrir.
Útgefandi er Mál og menning.
Verð: 2.490 kr.
Fíasól í fínum málum er
eftir Kristínu Helgu Gunn-
arsdóttur. Um mynd-
skreytingar sér Halldór
Baldursson.
Fíasól er sjö ára stelpa
sem fer sínar eigin leiðir.
Til dæmis vill hún bara
ganga í bleikum fötum og
svo hefur hún meira að
segja rænt sjoppu, en það
var nú alveg óvart og hún
gerir það aldrei aftur. Oftar en ekki stangast
annars fínar hugmyndir Fíusólar á við það sem
fullorðna fólkið vill. Og þá getur hún verið í
vondum málum.
Útgefandi er Mál og menning. Verð: 2.490 kr.
Molly Moon stöðvar heim-
inn er eftir Georgiu Byng í
íslenskri þýðingu Jóns
Karls Helgasonar.
Molly Moon er mun-
aðarlaus stúlka sem býr yf-
ir ótrúlegum dáleiðsluhæfi-
leikum. Hún kemst í hann
krappan þegar henni er fal-
ið að rannsaka umsvif
valdagráðugs bandarísks
milljónamærings.
Útgefandi er bókaforlagið Bjartur. Kápu-
hönnun annaðist Ásta S. Guðbjartsdóttir. Verð
kr. 2.680.
Tommi keppir er
þýdd af Sigríði
Harðardóttir.
Þættirnir um
Tomma togvagn
eru sýndir í sjón-
varpi hér á landi
um þessar mundir.
Nú fara Tommi og
Raggi í kapp-
akstur og þegar
þrýst er á hnapp-
inn á bókinni má heyra „púffið“ í Tomma þeg-
ar hann þýtur eftir brautarteinunum eins
hratt og hann kemst.
Útgefandi er JPV útgáfa.
Flóttinn er eftir Sindra
Freysson.
Bókin fjallar um ungan
Þjóðverja, Thomas Lang,
sem leggur á flótta þegar
Bretar hertaka Ísland og
tekst að forðast það að
vera náð í meira en ár.
Flóttinn er önnur skáld-
saga Sindra og styðst
hann hér við fjölda viðtala
og margra ára rannsóknir á gögnum og heim-
ildum.
Útgefandi er JPV útgáfa.