Lesbók Morgunblaðsins

Dagsetning
  • fyrri mánuðurnóvember 2004næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    31123456
    78910111213
    14151617181920
    21222324252627
    2829301234
    567891011

Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 8
8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004 É g hef ekki nákvæma tölu á kortunum en ætli þau séu ekki um eða yfir þrjú hundruð,“ sagði Os- wald Dreyer-Eimbcke þegar ég spurði hann um hve mörg forn Íslandskort væru í safni hans. „Sennilega eitthvað á fjórða hundraðið,“ bætti hann við. Nákvæmur fjöldi skiptir reyndar ekki öllu máli í þessu sam- bandi. Enginn sem kunnugur er kortasöfnum dregur í efa að safn hans sé langstærsta og verðmætasta safn korta af Íslandi frá liðnum öldum sem er í einkaeign í heiminum. En að auki á hann fjölda korta af öðrum löndum og álfum. Oswald Dreyer-Eimbcke er meðal kunn- ustu kortasafnara og kortasérfræðinga heims, hefur stundað ítarlegar rannsóknir á fornum kortum og skrifað mikið um þau. Hann hefur verið virkur í samtökum kortafræðinga og áhuga- manna um kort frá fyrri öldum bæði í Hamborg og Berlín og er heiðursfélagi Landfræðifélagsins í Hamborg. Þá var hann um árabil formaður alþjóðasamtaka kortasafnara, International Map Collectors Society, sem aðsetur hafa í Lundúnum. Íslandskortin keypt í einum fimmtán löndum Fundum okkar Oswalds Dreyer-Eimbcke bar fyrst saman í Konungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn á síðasta ári þar sem ég sat í korta- og myndadeild safnsins að kynna mér forn Íslandskort í tengslum við bók um það efni sem ég hef unnið að nokkur und- anfarin ár. Erindi hans þangað var að leita álits sérfræðinga safnsins á nokkrum fornum kortum af Schleswig-Holstein sem samkvæmt íslenskri málvenju hefur verið nefnt Slésvík- Holtsetaland. Það var lengi hluti af Danmörku en er nú eitt sam- bandslanda Þýskalands. Hann var þá að vinna að bók um al- menna þróun kortagerðar á liðnum öldum en jafnframt hugðist hann sérstaklega gera skil fornum kortum af Norður-Þýska- landi, Hamborg og Slésvík-Holtsetalandi. Í Konungsbókhlöðu rýndi hann með mér í ýmis þeirra gömlu Íslandskorta sem ég hafði við höndina á langborði kortadeild- arinnar þá stundina, einkum gömul landabréf af einstökum landshlutum sem aldrei höfðu verið gefin út eða prentuð. Áhug- inn skein úr augum hans og sérþekking hans á kortasögu Ís- lands leyndi sér ekki þegar um kortin var rætt. Mér hafði lengi verið kunnugt um að hann ætti eitt merkasta einkasafn fornra Íslandskorta sem til væri og þáði því með þökk- um boð hans um að heimsækja hann við fyrstu hentugleika og skoða kortasafnið. Oswald Dreyer-Eimbcke er ræðismaður Íslands í Hamborg í Þýskalandi en á skrifstofu hans þar höfðum við mælt okkur mót. Eftir notalegt spjall ókum við saman til heimilis hans í bænum Wohltorf am Sachsenwald en þangað er liðlega hálfrar stundar akstur frá Hamborg. Eiginkona hans, Erika Dreyer-Eimbcke, tók þar á móti okkur tilbúin með glæsilegan hádegisverð. Síðan var röðin komin að kortasafninu sem við sátum og skoðuðum klukkustundum saman. Mörg kortanna í safninu eru afar sjaldgæf og ekki til nema í fáeinum einkasöfnum í heiminum. Ég spurði hann hvernig hon- um hefði tekist að útvega sér öll þessi kort. „Flest þeirra hef ég fengið hér í Þýskalandi, í Englandi og Danmörku, einnig drjúgan skerf í Bandaríkjunum en alls munu þau komin frá einum fimmtán löndum. Þegar ég var að hefja söfnunina fyrir alvöru um og upp úr 1970 lá leið mín oft til Lond- on sökum þess að ég var í stjórn alþjóðasamtaka skipamiðlara og þá gafst mér tækifæri til að kaupa talsvert af kortum sem voru enn á viðráðanlegu verði hjá fornbókasölum í Englandi. Síðan hef ég notað hvert tækifæri til að skoða og kaupa kort þar sem ég hef farið utanlands en drjúgan hluta af safninu hef ég fengið hér í Þýskalandi. Kortasalar eru líka iðnir við að hafa samband og láta mig vita ef sjaldgæf kort rekur á fjörur þeirra. Stöku kort hef ég svo keypt á uppboðum.“ Skálholt og Hólar tvisvar á sama korti Það er svo sannarlega af ýmsu að taka þegar kortin í þessu merka einkasafni eru skoðuð. Mörg þeirra eru frá þeim tíma er stórar eyður voru enn á heimskortum sökum vanþekkingar Evr- ópumanna á framandi slóðum. Þeirra eigin ríki og landsvæði voru um það leyti fjarri því að vera rétt teiknuð vegna óná- kvæmra heimilda. Hér getur meðal annars að líta mörg elstu prentuð kort af Ís- landi úr bókum fyrri tíðar. Fyrst sýnir Dreyer-Eimbcke mér kort frá 16. öld úr bókinni Isolario, eyjalýsingu Ítalans Beneditto Bordone. Þar gat meðal annars að líta hvernig ónákvæmar útlínur landsins höfðu verið skornar í myndamót úr tré og eftir því var þrykkt fyrsta sérkort af landinu sem vitað er um. Síðan kemur hann mér algerlega í opna skjöldu með því að draga fram eintak af umræddri bók Bordones sem hann segist hafa eignast fyrir allmörgum árum. Bókin var gefin út í nokkr- um útgáfum á árunum 1528 til 1595 en í henni eru tréristukort af á annað hundrað eyjum um víða veröld. Þetta er ekki stór bók en verðmæt engu að síður enda framboðið lítið nú hálfri fimmtu öld eftir að hún var prentuð í fyrsta sinn. Ekki alls fyrir löngu sá ég hana boðna hjá bandarískum fornbóka- og kortasala á 2,5 millj- ónir íslenskra króna. Í safni Dreyer-Eimbcke eru fjöldamörg forn kort þar sem Ís- land birtist meðal annarra landa á norðurslóðum. „Hérna sérðu til dæmis Norðurlandakortið „Schonladia Nvova“ sem gefið var út í Feneyjum 1561,“ segir Dreyer- Eimbcke. „Það er sérkennilegt fyrir það að vera trapísulaga.“ Þetta er ein fyrsta útgáfa þess á Ítalíu, úr kortabók Vincenzo Valgrisi, en sama myndamót hafði áður verið notað í bók þess virta kortagerðarmanns Giacomo Gastaldi. Þarna er byggt á korti sem Jacob Ziegler teiknaði og gaf út 1532. Útlínur Norðurlanda eru á þessum tíma fjarri því sem mæl- ingar síðari alda leiddu í ljós og allmikið vantar á að Írland, sem hér er nefnt Hibernia, og norðurhluti Stóra-Bretlands séu með réttum svip enda kortið teiknað fyrir nærri hálfu árþúsundi. Á kortinu er heldur ólöguleg eyja merkt með nafninu „Thyle“ und- an Noregsströndum og rituð þar staðanöfnin „Holen“ og „Skal- holten“ – Hólar og Skálholt. Dreyer-Eimbcke bendir á, að fræðimenn greini á um hvort Ís- land og hin dularfulla sagnaeyja Thule séu eitt og sama fyr- irbærið. Sumir telji að á þessu korti sé eyja sem merkt er „Thyle“ alls ekki Ísland heldur sé það teiknað hér sem skagi vestur úr Lapplandi. Suð-vestantil á honum eru merktir sömu tveir höfuðstaðir og á eyjunni „Thyle“ með örlítið breyttum rit- hætti, „Scalholdin“ og „Holensis“. Aðrir kynnu að halda því fram að skaginn ætti að vera Grænland þótt íslensku örnefnin sé þar að finna. Hann segir þetta gott dæmi um það hvernig stöðugt sé hægt að velta vöngum yfir kortum liðinna alda og þeim upplýs- ingum sem að baki þeim búi. Lýsing heimsins frá dögum Jóns Arasonar Kortasafnarinn geðþekki tekur nú upp úr skúffu enn eitt kort af Norðurlöndum, í þessu tilviki úr kortabók Sebastians Munsters, Cosmographia. Það er reyndar gert af óþekktum kortagerð- armanni sem tekið hefur mið af korti Abrahams Ortelíusar af þessu svæði og er meðal korta sem bætt var í nýja útgáfu bók- arinnar 1588. Þetta er afar myndrænt kort og fallega litað. En það er ekki nóg með að Dreyer-Eimbcke eigi kort úr um- ræddri bók heldur á hann líka bókina sjálfa. Hann sækir Cos- mografiu Münsters í eldtrausta geymslu og sýnir mér. Münster var samtímamaður Jóns Arasonar, biskups á Hólum, fæddur 1489 og dáinn 1552. Hann var fyrstur Þjóðverja til að taka sam- an ítarlega heildarlýsingu á veröldinni og gerði fyrstur korta- gerðarmanna landabréf af einstökum heimsálfum, þar á meðal af Ameríku eftir að Kristófer Kólumbus fann hana. Cosmograpia eða Heimslýsing Münsters var fyrst prentuð árið 1544 í Basel og endurprentuð alloft um nærri aldar skeið. Það var sérstök til- finning að handleika þennan merka prentgrip sem bundinn var inn í geitaskinn og metinn er á 3–5 milljónir króna samkvæmt verðskrám kortasérfræðinga eftir því hve heilleg eintökin eru. Í bókinni eru fræðslu- og kynningarkaflar um einstök lönd með myndum meðal annars af borgum og bæjum. Íslandskaflinn er skreyttur með tréristumynd af skjaldarmerki landsins, flöttum þorski með myndarlegri kórónu ofan á. Heimslýsing Münsters er um 1.400 blaðsíður með um 1.200 tréristumyndum og er talin hafa haft meiri áhrif til aukinnar þekkingar á landafræði, menningu og sögu en nokkurt annað rit á 16. öld. Áhugaverðar heimildir um hugmyndaauðgi og rangtúlkanir Þegar frú Erika kom og færði okkur kaffi og kökur ákváðum við að gera svolítið hlé á kortagrúski og bókaskoðun og talið barst að störfum húsbóndans. Hann hefur lengi rekið gamalgróið fyr- irtæki í Hamborg, skipamiðlun, sem ber nafn fjölskyldu hans, Eimbcke, en það var stofnað 1739. Fyrirtækið tók að sér umboð fyrir Eimskipafélag Íslands í ársbyrjun 1927. Faðir Oswalds, Ernst Dreyer-Eimbcke, stýrði fjölskyldufyrirtækinu lengi vel en sonurinn hóf þar störf árið 1952. Ernst var ræðismaður Ís- lands í Hamborg frá 1962 til 1973 en þá tók sonur hans við því embætti og hefur gegnt því síðan. Oswald var jafnframt í ald- arfjórðung ræðismaður Chile í Kiel. Hann var um langt árabil eða frá 1960–1996 formaður Íslandsvinafélagsins í Hamborg, hefur staðið að útgáfu Island-Berichte, fréttabréfs um íslensk málefni, og látið þau mál til sín taka á margvíslegum sviðum. Þá hefur hann lengi rekið ferðaskrifstofuna Senator Reisedienst, ferðast um víða veröld í erindum hennar og sem skipamiðlari um heimsins höf. Mér fannst tilvalið að spyrja hvað kveikt hefði áhuga önnum kafins athafnamanns á fornum kortum og sögu þeirra. „Upphafið má rekja til þess að sumarið 1968 vann ég að upp- setningu á sýningu á vegum Íslandsvinafélagsins í Hamborg sem nefnd var „Ísland fyrr á öldum“. Þar voru meðal annars sýnd gömul landakort úr eigu Jóns Vestdals, þáverandi forstjóra Sementsverksmiðju ríkisins, en hann átti gott safn fágætra Ís- landskorta. Þessi kort vöktu forvitni mína og það má segja að í kjölfar sýningarinnar hafi ég byrjað kortasöfnun fyrir alvöru.“ Hvað var það sem þér fannst svona heillandi við gömul kort? „Þau koma manni í beint samband við liðna tíð og birta kunn- áttu eða fákunnáttu manna á hverjum tíma um umhverfi sitt og heiminn í kringum þá. Kortin endurspegla landfræðiþekkingu og getgátur liðinna kynslóða og eru jafnframt áhugaverðar heimildir um hugmyndaauðgi þeirra sem teiknuðu þau. Lengi vel sjást á kortunum ýmsar rangtúlkanir og gætu sum þeirra flokkast sem eins konar skáldskapur þótt engar sögupersónur blasi þar við. Eftir því sem þekkingunni vindur fram skýrast svo myndir einstakra landa og landsvæða og loks taka landmælingar og raunvísindi við. Þá eru kortin ekki lengur gædd þeim töfrum og dularblæ sem listamenn kortagerðar léðu þeim.“ Lítið vitað um norðurhjarann framan af öldum En athygli þín sem kortasafnara beindist snemma að Íslandi og norðurslóðum. Var ekki svo? „Því er ekki að neita. Tengsl mín við Ísland um árabil og áhugi á sögu landsins og menningu leiddu til þess að í fyrstu einbeitti ég mér að söfnun Íslandskorta. Smám saman víkkaði söfn- unarsviðið, náði til Grænlands og annarra landa í námunda við norðurheimskautið. Því meira sem ég sökkti mér niður í korta- fræði og fór að skrifa greinar og bækur um þau efni þeim mun áhugaverðara þótti mér þetta svæði.“ Menn vissu framan af öldum lítið um norðurhjarann eins og elstu kortin bera með sér. Ísland hafði fyrst komið fram á landa- korti nálægt árinu 1000 en Grænland ekki fyrr en árið 1425. Um langt skeið var Grænlandi nánast skipt í tvennt á landakortum, þannig að suðurhlutinn var skilinn frá þeim nyrðri með feikna- stórum firði eða sundi þvert yfir landið. Á 16. öld fór mynd Íslands á kortum að skýrast til mikilla muna en það var þó í raun ekki fyrr en upp úr miðri nítjándu öld að könnun þessa svæðis komst eitthvað á rekspöl og landmæl- ingar á Íslandi hófust fyrir alvöru. Þar rís hæst afrek Björns Gunnlaugssonar sem lagði grunn að þeim uppdrætti Íslands sem gefinn var út í fjórum hlutum 1848 og í einu lagi árið eftir. Oswald Dreyer-Eimbcke segist hafa lagt kapp á að eignast sem allra flest þeirra korta sem Ísland birtist á, annaðhvort eitt eða með öðrum löndum. „Ég hef þó yfirleitt látið mér nægja eina útgáfu af hverju korti en góður kunningi minn sem á eitt stærsta kortasafn sem ég veit um leggur áherslu á að ná í sem flestar prentanir og útgáfur af hverju korti jafnvel þótt lítið eða ekkert hafi breyst á kortunum frá einni prentun til annarrar. Af sumum kortum á hann allt að sex prentanir eða útgáfur.“ Ísland umvafið meiri dulúð en önnur lönd Evrópu Þegar við snúum okkur aftur að kortasafninu sjálfu spyr ég Os- wald Dreyer-Eimbcke hvaða atriði á Íslandskortunum fornu hafi vakið mesta athygli hans og áhuga. „Þar er af ýmsu að taka og erfitt að draga fram eitthvað eitt. Ísland hefur lengi verið umvafið meiri dulúð en önnur lönd Evr- ópu og því framandi í augum þeirra sem áhuga hafa á landabréf- um. Þá vekja forvitni þær mörgu ævintýrakenndu eyjar sem um langt skeið eru teiknaðar suður af Íslandi og áttu sér enga stoð í veruleikanum. En ætli spúandi eldfjöll og aragrúi sæskrímsla undan ströndum landsins sé ekki meðal þess sem flesta heillar í fyrstu.“ Og í þessum töluðum orðum leggur kortasérfræðingurinn fyr- ir framan mig eintak af einu kunnasta og eftirsóttasta Íslands- korti liðinna alda, korti því sem kennt er við Guðbrand Þorláks- son biskup á Hólum sem talinn er hafa lagt til þá þekkingu sem kortið byggðist á og hugsanlega skissu af því. Það var prentað í fyrsta sinn í viðaukabindi við mikla kortabók Abrahams Ortelí- usar. Á það er grafið ártalið 1585 en kortið var fyrst prentað árið Getgátur um Ísland Oswald Dreyer-Eimbcke er kortasérfræðingur og ræð- ismaður Íslands í Hamborg og eigandi stærsta einkasafns fornra Íslandskorta. Hér er rætt við hann um kortasafnið sem hefur meðal annars að geyma kunnasta og eftirsóttasta Ís- landskort liðinna alda, kort sem kennt er við Guðbrand Þor- láksson biskup á Hólum. Eftir Ólaf Ragnarsson olafur.ragnarsson- @ismark.is Oswald Dreyer-Eimbcke Hér er Oswald á heimili sínu með eintak sitt af Chosmo- graphiu Sebastians Munsters sem var fyrst prentuð árið 1544. Fyrsta Íslandskortið Fyrsta sérkort af Íslandi prentað í bók Ítalans Benedetto Bordone, Isolario, frá 1528.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað: 06. nóvember (06.11.2004)
https://timarit.is/issue/257940

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

06. nóvember (06.11.2004)

Aðgerðir: