Lesbók Morgunblaðsins

Dagsetning
  • fyrri mánuðurnóvember 2004næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    31123456
    78910111213
    14151617181920
    21222324252627
    2829301234
    567891011

Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 10

Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Blaðsíða 10
10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004 C arl Th. Dreyer (1889–1968) telst vafalítið til merkustu kvikmyndagerðarmanna í heiminum og myndir hans hafa haft víðtæk áhrif á list- ræna sköpun innan kvik- myndasögunnar. Ásamt Robert Bresson og Yasajiro Ozu er hann frumkvöðull „trans- cendental cinema“ sem hefur verið þýtt sem óræð nálgun í kvikmyndagerð eða hand- anveruleiki. Dreyer fór nýjar leiðir til að nálgast viðfangsefnið og fanga það á filmu, auk þess sem hann lagði mikla áherslu á fag- urfræðileg vinnubrögð og háspekileg umfjöll- unarefni. Verk Dreyers eru fyrir löngu viðurkennd listaverk og myndrænum stíl hans í Písl- arsögu Jóhönnu af Örk hefur verið líkt við myndverk meistara á borð við Giotto, Vermeer og Van Der Weyden. En Dreyer var ekki spámaður í sínu föðurlandi. Hann gerði fjórtán myndir á sextíu ára ferli, þar af aðeins sjö í Danmörku, og leið iðulega langur tími á milli framleiðslu kvikmynda hans. Dreyer átti mjög erfitt með fjármögnun verka sinna, m.a. þar sem hann átti erfitt með að beygja sig undir markaðs- lögmál samtímans. Hann var því gagnrýndur fyrir fullkomnunaráráttu og ósveigjanleika. Norræn gullöld Í fyrri heimsstyrjöldinni hófst stutt gullöld í kvikmyndagerð á Norðurlöndunum og byrj- aði hún í Svíþjóð. Uppfinningasamur kvik- myndatökumaður að nafni Charles Magn- usson tók við rekstri Svensk Filmindustri og hóf framleiðslu listrænna kvikmynda þar sem efniviðnum var komið til skila á ferskan hátt. Magnusson hvatti kvikmyndagerðarmenn til að taka landslagsmyndir utandyra, en ekki í myndveri eins og þá tíðkaðist. Þessi nýjung léði kvikmyndunum ljóðræn blæbrigði sem átti hvergi sinn líka á Vesturlöndum. Auk þess var sænskum kvikmyndargerð- armönnum fengur að skáldverkum Selmu Lagerlöf, en þekktustu kvikmyndargerð- armenn Svíþjóðar á þessum tíma, Mauritz Stiller og Victor Sjöström, sóttu efnivið sinn í frægustu verk hennar. Stiller hafði þegar gert tvær kvikmyndir byggðar á skáldverk- um Lagerlöf áður en hann gerði Gösta Berl- ings saga árið 1924 sem leiddi til kynningar á Gretu Garbo. Á þessu tímabili beindist jafnframt áhugi nágrannaþjóðanna að náttúrufegurð Íslands. Sjöström gerði Bjerg-Eyvind och hans hustru (1917) eftir leikriti Jóhanns Sigurjóns- sonar um Fjalla-Eyvind og Höllu og Saga Borgarættarinnar var gerð eftir samnefndri skáldsögu Gunnars Gunnarssonar og tekin hér á landi árið 1919. Myndin var framleidd af danska kvikmyndafyrirtækinu Nordisk Film, sem var stofnað árið 1906, og er eitt af elstu starfandi kvikmyndafyrirtækjum í heiminum. Dreyer hóf kvikmyndaferil sinn sem hand- ritshöfundur fyrir Nordisk film. Hann gerðist blaðamaður að loknu námi og starfaði ma. fyrir Berlingske Tidende og Politiken, auk þess sem hann stofnaði dag- blaðið Riget árið 1910, rúmlega tvítugur að aldri, ásamt nokkrum hugsjónamönnum. Blaðið sigldi fljótlega í gjaldþrot og Dreyer gerðist blaðamaður fyrir Ekstra Bladet og starfaði jafnframt sem leiðbeinandi við tökur hjá Nordisk Film þar sem loftbelgir komu við sögu, en Dreyer hafði mikinn áhuga á tækninýjungum í flugmálum og ritaði margar blaðagreinar um slíkt, auk þess sem hann starfaði við gerð handrita. Í fyrstu kvikmynd Dreyers, Præsidenten (1918), bregður strax fyrir þeirri tilhneigingu hans að fylgja list- rænni sannfæringu sinni eftir í öllum atrið- um. Hann notaði bæði lærða og ólærða leik- ara til að koma svipbrigðum og látbragði til skila á þann hátt sem hann vildi, auk þess sem hann hafnaði íburðarmiklum sviðs- myndum og búningum til að skapa sterkara raunsæi. Í myndinni koma fram áhrif úr hans eigin bernsku, sem setti djúpt mark á hann, og bregður fyrir í myndum hans á einn eða annan hátt. Óvenjuleg bernska Dreyer var sonur ógiftrar ráðskonu að nafni Josefine Bernhardine Nilsson sem hélt heim- ili fyrir barnsföður sinn. Henni var komið fyrir á dönsku heimili til að ala son sinn sem hún skírði Karl Nielsen. Drengurinn flæktist á milli tveggja fósturheimila áður en honum var komið fyrir hjá dönskum prentsmið, Carl Theodor Dreyer, og eiginkonu hans, Inger Marie. Hjónin voru strangtrúuð og var dreng- urinn skírður eftir fósturföður sínum þegar hann var tveggja ára að aldri. Áður en geng- ið var frá ættleiðingunni varð Josefine Nils- son barnshafandi á ný og reyndi hún að koma af stað fósturláti með því að taka inn lyf en lét lífið af völdum ofeitrunar. Dreyer- hjónin fengu því ekki greitt með drengnum eins og þeim hafði verið lofað. Ekki er vitað hvenær Dreyer frétti um uppruna sinn og ör- lög móður sinnar en þessi harmleikur setti órjúfanlegt mark á hann. Hann ólst upp við lítið ástríki hjá Dreyer- hjónunum og rauf tengsl við fjölskylduna ungur að árum. Þessi óvenjulega bernska hefur sjálfsagt átt sinn þátt í því að Dreyer tók gjarnan fyr- ir stöðu kvenna í samfélaginu og samúð hans með ofsóttum, fórnfúsum og kúguðum konum er augljós og sett í víðara samhengi í mynd- um hans. Í Præsidenten er greinilega skír- skotun til líffræðilegrar móður Dreyers en þar er góð og græskulaus kona, Victorine að nafni, táldregin af vinnuveitanda sínum og síðar leidd fyrir rétt, sökuð um að hafa valdið dauða nýfædds barns síns. Í Húsbóndinn á heimilinu (Master of the House, 1925) bregð- ur Dreyer upp miskunnarlausri mynd af sambandi hjóna þar sem eiginmaðurinn kúg- ar eiginkonu sína, sem reynir að réttlæta hegðun hans. Í Gertrud (1964) leitar kven- hetjan að skilyrðislausum kærleik og í Orð- inu (Ordet, 1955) er kvenhetjan Inger hold- gervingur móðurinnar, sem er gædd óbilandi festu og kærleik, en er jafnframt jarðbundin og fús til að leysa nánast óleysanlegan ágreining innan fjölskyldunnar. Jóhanna í Píslarsögu Jóhönnu af Örk er holdgervingur konu, sem lætur lífið fyrir trú sína, en Dreyer tekur jafn- framt afstöðu með henni sem ofsóttri konu í heimi þar sem karlmenn ráða ríkjum. Jóhanna af Örk Dreyer var víðförull leikstjóri og gerði kvikmyndir í Svíþjóð, Noregi, Þýskalandi og Frakk- landi en þar gerði hann tíma- mótaverkið Píslarsögu Jó- hönnu af Örk (La Passion de Jeanne d’Arc, 1928). Hús- bóndinn á heimilinu hafði vak- ið miklar vinsældir í Frakk- landi og framleiðendur Société Générale de Films fóru þess á leit við Dreyer að hann notaði sögulegan efnivið í næstu kvikmynd og valdi hann að gera mynd um Jóhönnu af Örk. Sögusviðið er Rúðuborg í Frakklandi árið 1431 þegar hundrað ára stríðið er í algleym- ingi. Nítján ára gömul bóndastúlka að nafni Jeanne er dæmd til dauða af kirkjurétti fyrir villutrú og brennd á báli. Dreyer fór óhefð- bundnar leiðir í notkun myndmáls og svið- setningar til að ná fram sálfræðilegu raunsæi, þar sem hann lýsir síðasta sólar- hringnum í lífi Jóhönnu af Örk. Í því skyni lagði hann megináherslu á nákvæmni sviðs- myndarinnar. Hann hannaði kastalann í Rúðuborg eftir miðaldalíkani og hafði bún- ingana einfalda í sniðum. Hann notaði óspart nærmyndir til að skapa hughrif og ná fram óræðri nálgun eða áhrifum handanveruleika. Tjáningarríkt andliti Renée Marie Falc- onnetti, sem leikur Jóhönnu, er ófarðað, birt- an skörp í miðju myndskeiðs en skuggar við jaðrana svo að áhorfandinn upplifir þjáningu hennar og trúarlega sannfæringu í gegnum þessa túlkun sem var jafn óvenjuleg á þessu tímabili og hún er mögnuð. Dreyer notaði gögn kirkjuréttarins í atrið- unum þar sem Jóhanna er spurð í þaula um trú sína annars vegar og þjóðrækni hins veg- ar, vitanlega í millitextum, þar sem myndin er þögul. Megintema myndarinnar er trúin, þjáningin og náðin. Jóhönnu tekst að halda mannlegri reisn við ómanneskjulegar kring- umstæður; hún er nánast guðleg vera en eld- móður hennar og kærleikur gera hana jafn- framt að konu af holdi og blóði, enda skynja áhorfendur þjáningu hennar sem mannveru. Dreyer kallaði þessa túlkun raungerða dulúð en þar kallast á raddir hins háleita og hins holdlega. Myndin er talin eitt af meist- araverkum klassískra kvikmynda frá þögla tímabilinu. Auðug arfleifð Dreyer hafði miklar mætur á verkum banda- ríska kvikmyndagerðarmannsins D.W. Griff- iths og heillaðist af franska súrrealismanum á þriðja áratugnum þegar hann dvaldi í Frakklandi. Áhrifa súrrealismans gætir í myndinni Vampyr, fyrstu talmynd Dreyers frá 1931, en margir telja hana eins konar mótvægi við Píslargöngu Jóhönnu af Örk. Myndin naut lítilla vinsælda og leiddi það til sambandsslita við framleiðendur Dreyers í Frakklandi. Hann hætti að gera kvikmyndir um hríð og sneri sér aftur að blaðamennsku. Hann tók aftur upp kvikmyndagerð snemma á fimmta áratugnum og hélt áfram að kanna sambandið á milli hins raunverulega og hins óraunveru- lega og að rannsaka flókið sálarlíf og stöðu kvenna í myndum á borð við Orðið og Gertrud, sem var síð- asta kvikmynd hans. Hann skrifaði jafnframt handrit að kvikmyndinni Medeu eftir leikriti Evripídes, en hún varð ekki að kvikmynd fyrr en samlandi og aðdáandi Dreyers, Lars Von Trier, gerði hana fyrir danska sjónvarpið árið 1988. Dreyer lést árið 1968 og skildi eftir sig auðuga arfleifð sem hefur haft víðtæk áhrif á kvikmyndasög- una. Hægt væri að skrifa heila bók um áhrif Dreyers á einstaka kvik- myndagerðarmenn en hér er aðeins rúm til að nefna örfá dæmi. Áhrifa Dreyers gætir einna helst í með- höndlun ljóss og skugga og notkun nærmynda í kvikmyndum Ingmars Bergmans, Béla Tarr, Andrejs Tarkovskís og Lars Von Triers, sem eiga það sameiginlegt með Dreyer að afhjúpa nekt sálarinnar, leggja áherslu á samsömun áhorfandans við persón- urnar, fara óhefðbundnar leiðir til að vekja tilfinningaleg viðbrögð og spyrja þráfaldlega stórra spurninga í myndum sínum, svo örfá dæmi séu tekin. Peter Cowie bendir á í bók sinni Le Cin- éma des pays nordiques (1990) að í síðusta mynd Tarkovskís, Fórninni (The Sacrifice, 1986), gæti sterkra áhrifa frá Vampyr Dreyers. Í stuttmynd Martins Scorseses, New York Stories (1989), er skemmtileg til- vísun í Mikael (1924) eftir Dreyer. Í einu at- riðinu í mynd Scorseses er listmálarinn kom- inn í þrot. Skuggarnir ljúkast smám saman um hann og gleypa hann en málverk hans opinberast áhorfendum í áhrifaríku ljósflæði. Lars Von Trier segir sjálfur að meðal eft- irlætismynda sinna sé Orðið eftir Dreyer og Spegillinn (Mirror, 1974) eftir Tarkovskí. Áhrifa Bergmans gætir vissulega líka í myndum hans; Von Trier afhjúpar sálarlíf kvenna á áhrifaríkan hátt og nálgunin er á stundum afar hörð og óvægin. Von Trier kvaðst hafa viljað nota viðhorf Dreyers til trúarinnar í myndinni Brimbroti (Breaking the Waves, 1996) þar sem hann álítur að trúin, sem endurspeglast í myndum Dreyers, sé fyrst og fremst mannúðleg og að hann gagnrýni aldrei Guð sjálfan, aðeins hvernig mennirnir misnota trúna. Bess í áð- urnefndri kvikmynd Von Triers er persónu- gervingur þessa viðhorfs en kveikjan að verkinu er að miklu leyti Píslarsaga Jóhönnu af Örk og Gertrud. „Konan er miðja mynd- arinnar eins og konurnar í myndum Dreyers, konur sem þjást,“ er haft eftir Lars Von Trier í viðtali í Sight and Sound Magazine árið 1996. Dreyer taldi að hlutverk kvikmyndanna væri ekki að skapa fullkomið raunsæi, heldur væri það fólgið í því að skapa trúverðugt jafnvægi á milli raunveruleika og óraunveru- leika. Hann var þessu viðhorfi trúr til dauða- dags og því oft misskilinn og vanmetinn. Franska nýbylgjan með Jean-Luc Godard, Francois Truffaut og Henri-George Clouzot í fararbroddi varð einna fyrst til að viðurkenna Dreyer sem einn af meisturum kvikmynda- sögunnar og var hann loksins heiðraður á frumsýningu Gertrud í París árið 1964, þremur árum áður en hann lést. Arfleifðin, sem hann skilur eftir sig, á vafalítið eftir að veita mörgum öðrum kvikmyndagerð- armönnum innblástur þegar fram líða stund- ir.  Portrait de Carl Th Dreyer – Ib Monty, La Fondation Gouvernamentale du Film, Kaupmannahöfn, 1965 Le Cinéma des pays nordiques – Peter Cowie, Paris, 1990 Drum, Jean and Dale D., My Only Great Passion: The Life and Films of Carl Theodor Dreyer (Lanham: Scarecrow Press, 2000). Carney, Ray, Speaking the Language of Desire: The Films of Carl Dreyer (Cambridge: Cambridge University Press, 1989). Bordwell, David, The Films of Carl Theodor Dreyer (Berkeley: University of California Press, 1995). Schrader, Paul, Transcendental Style in Film: Ozu, Bresson, Dreyer (New York: Da Capo Press, 1988). The History of World Cinema – David Robinson, London 1973. Útvarpsviðtal við Dreyer í New perspective on the Arts and Science, 1950. Viðtal við Lars Von Trier í Sights and Sound Magazine, 1996. Í upphafi var Dreyer … Úr Orðinu eftir Dreyer „Í Orðinu (Ordet, 1955) er kvenhetjan Inger holdgervingur móðurinnar, sem er gædd óbil- andi festu og kærleik, en er jafnframt jarðbundin og fús til að leysa nánast óleysanlegan ágreining innan fjöl- skyldunnar.“ Jóhanna af Örk Renée Marie Falconetti í hlutverki Jóhönnu af Örk. Myndin er talin ein af meistaraverkum klassískra kvikmynda frá þögla tímabilinu. Höfundur er kvikmyndafræðingur og rithöfundur. Danska kvikmyndaleikstjórans Carls Th. Dreyers verður minnst með pallborðs- umræðum í Norræna húsinu 10. nóvember, auk þess sem Ríkissjónvarpið sýnir heim- ildamyndina Myten Dreyer sama kvöld. Fimmtudagskvöldið 11. nóvember gefst kvik- mynda- og tónlistarunnendum síðan kostur á að sjá tímamótaverk Dreyers, Píslarsögu Jó- hönnu af Örk, frá 1928 við undirleik Sinfón- íuhljómsveitar Íslands í Háskólabíói í sam- starfi við Kvikmyndasafn Íslands. Eftir Oddnýju Sen oddnysen@hotmail.com

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað: 06. nóvember (06.11.2004)
https://timarit.is/issue/257940

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

06. nóvember (06.11.2004)

Aðgerðir: