Morgunblaðið - 16.10.2004, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. OKTÓBER 2004 31
HINN 16. október á ári hverju
heldur matvæla- og landbún-
aðarstofnun Sameinuðu þjóðanna
(FAO) upp á alþjóðlegan mat-
væladag í tilefni þess
að stofnuninni var
komið á fót á þeim degi
árið 1945. Á þessum
tímamótum er full
ástæða til að undir-
strika mikilvægi land-
búnaðar fyrir íslenska
þjóð og framlag hans
til þess fæðu- og mat-
vælaöryggis sem
landsmenn bera gæfu
til að njóta. Vissulega
eru það forréttindi
okkar að búa við þessa
hreinu og óspilltu nátt-
úru, sem gefur af sér óviðjafn-
anlegar afurðir hvað varðar hrein-
leika og hollustu. Því miður fá alltof
fáir jarðarbúar notið þessara gæða,
sem margir Íslendingar líta á sem
sjálfsagðan hlut.
FAO áætlar að um 840 milljónir
manna búi við alvarlega hung-
ursneyð og enn fleiri þurfi að þola
næringarskort. Ekki hefur miðað
sem skyldi í fjölþjóðlegri viðleitni til
að bæta hlutskipti þessa fólks og
ljóst má vera að herða verður róð-
urinn til muna ef markmið FAO um
að helminga þennan fjölda fyrir árið
2015 á að verða að veruleika.
Á sama tíma hefur stofnunin vax-
andi áhyggjur af þeim dýrasjúk-
dómum og ýmsum skaðvöldum í
landbúnaði sem hafa verið að breið-
ast út milli landa, oft með alvar-
legum afleiðingum fyrir heilsu
manna, dýra og plantna. Þessir
fylgikvillar alþjóða- og iðnvæddrar
landbúnaðarframleiðslu hafa ekki
síst herjað á okkar heimsálfu, sbr.
kúariða, gin- og klaufaveiki og svína-
pest svo dæmi séu nefnd. Lífs-
hættuleg afbrigði af fuglaflensu hafa
á sama tíma verið að skjóta upp koll-
inum í Asíu og skapað verulega
hættu á útbreiðslu.
Reynslan hefur því miður sýnt að
með auknum ferðum
fólks og sífellt vaxandi
flutningi afurða milli
landa geta smit-
sjúkdómar komið upp
nánast hvar sem er. Ég
hef í störfum mínum
lagt áherslu á að fyllstu
varkárni sé gætt og
nauðsynlegum var-
úðarráðstöfunum sé
viðhaldið til að koma í
veg fyrir að slíkt gerist
hér. Við Íslendingar
búum við mikla sér-
stöðu, bæði hvað varð-
ar hina hreinu íslensku náttúru og
heilbrigði þeirra bústofna sem við
höfum yfir að ráða. Það er verðugt
og brýnt verkefni að tryggja áfram-
haldandi hreinleika og heilbrigði ís-
lenskra landbúnaðarafurða með hag
neytenda að leiðarljósi. Því mat-
vælaöryggi sem þeir gera sjálfsagða
kröfu um að sé til staðar má ekki
fórna.
Að þessu sinni á hinum alþjóðlega
matvæladegi FAO er athyglinni
beint að framlagi líffræðilegrar fjöl-
breytni til fæðu- og matvælaöryggis.
Er það er fólgið í því að tryggja
mikla fjölbreytni í framboði jurta og
búfjár og viðhalda margbreytileika
náttúrunnar. Þess er þörf þegar ætl-
unin er að rækta nýja eiginleika í því
skyni að tryggja nægilegt framboð
af hollum matvælum til handa vax-
andi fjölda jarðarbúa.
Norræna ráðherranefndin hefur
haft líffræðilega fjölbreytni á mála-
skrá sinni um árabil. Löngu er ljóst
að hvers kyns einsleitni hefur sótt á í
landbúnaði á síðari tímum með
markmið hagræðis og fram-
leiðslugetu að leiðarljósi. Með vax-
andi kröfum um hagræðingu og auk-
in afköst hefur það gerst að
erfðafjölbreytni nytjajurta hefur
minnkað, nytjastofnum jurta hefur
fækkað og hið sama hefur gerst um
búfjárkyn. Þessi þróun á sér stað
um allan hinn vestræna heim. Það
hefur opnað augu manna fyrir því að
brýnt sé að varðveita jurtir og dýr,
sem eru í útrýmingarhættu ef ekk-
ert er að gert, en búa yfir erfðaeig-
inleikum sem dýrmætt getur verið
að grípa til í framtíðinni. Rannsóknir
hafa t.d. sýnt fram á að íslenska
mjólkin býr yfir sérstökum eig-
inleikum sem hafa fyrirbyggjandi
áhrif gagnvart sykursýki og að ís-
lenska lambakjötið sé sérstakt með
tilliti til ríkulegs innihalds af
omega-3 fitusýrum.
Í því skyni að varðveita erfðaeig-
inleika sem gætu reynst dýrmætir í
framtíðinni var Norræni genabank-
inn fyrir jurtir, skógartegundir og
búfé stofnsettur. Höfuðstöðvar Nor-
ræna genabankans fyrir jurtir eru í
Alnarp í suðurhluta Svíþjóðar. Þar
eru geymd í frysti fræ af tegundum
og stofnum nytjajurta í landbúnaði
og garðyrkju frá öllum Norðurlönd-
unum og að hluta af villtum ætt-
ingjum þeirra, sem safnað hefur ver-
ið um áraraðir. Öryggiseintök eru
geymd annars staðar, svo sem á
Svalbarða. Norræni genabankinn
fyrir búfé hefur aðsetur sitt í Ási í
suðurhluta Noregs. Hann hefur um-
sjón með norrænum búfjárkynjum,
sem teljast í útrýmingarhættu.
Varðveisla þeirra er vandasamt en
mikilvægt verkefni. Það er sérstakt
um Norðurlöndin að þar hefur kom-
ist á samstarf um þetta verkefni
meðal allra landanna. Dæmi um
slíkt samstarf er ekki að finna ann-
ars staðar í heiminum.
Við nýtingu erfðaauðlinda jarðar
hafa komið upp álitaefni um eign-
arrétt á líffræðilegum fjölbreyti-
leika, bæði úti í náttúrunni, í land-
búnaði og í genabönkum, en hér er
um að ræða verðmæti sem geta skil-
að miklum arði ef þau eru nýtt á
réttan hátt. Norræna ráðherra-
nefndin hefur ákveðið að hið nor-
ræna erfðaefni sem varðveitt er í
genabankanum sé sameiginleg arf-
leifð sem stendur öllum, sem vinna
af alvöru með efnið, opin án sér-
stakrar greiðslu. Ekki er unnt að fá
einkaleyfi eða aðra vernd á því efni
sem fengið hefur verið án endur-
gjalds frá Norrænu ráðherranefnd-
inni en aftur á móti er unnt að
vernda hið nýja og þróaða efni, eins
og gildir um uppgötvanir og upp-
finningar í okkar heimshluta.
Líffræðilegur fjölbreytileiki
snertir okkur öll. Hann er mik-
ilvægur í þeirri viðleitni að tryggja
matvælaframleiðslu okkar eftir því
sem unnt er við breytileg nátt-
úruskilyrði. Norræna ráðherra-
nefndin hefur þar vísað veginn og
gefið öðrum fordæmi.
Með hag neytenda
að leiðarljósi
Guðni Ágústsson fjallar
um hvernig Norræna ráð-
herranefndin hefur gefið
öðrum fordæmi
’Líffræðilegur fjöl-breytileiki snertir okk-
ur öll. Hann er mik-
ilvægur í þeirri viðleitni
að tryggja matvæla-
framleiðslu okkar eftir
því sem unnt er við
breytileg náttúruskil-
yrði.‘
Guðni Ágústsson
Höfundur er landbúnaðarráðherra.
VÍÐA um heim fer nú fram
umræða um notkun stofnfrumna
úr fósturvísum manna í lækn-
isfræðilegum tilgangi og fer um-
ræðan fram á vettvangi siðfræði,
vísinda, trúar og stjórnmála.
Þegar hefur náðst
mikill árangur í
rannsóknum á eig-
inleikum stofn-
frumna í því mark-
miði að nýta þessar
frumur til lækninga
alvarlegra sjúkdóma.
Á Alþingi hafa fimm
þingmenn Samfylk-
ingarinnar lagt fram
þingsályktunartillögu
þess efnis að gerð
verði úttekt á kost-
um þess og göllum,
út frá læknis-
fræðilegu, siðfræði-
legu og trúarlegu sjónarmiði, að
heimilað verði að nota stofn-
frumur úr fósturvísum manna til
rannsókna og lækninga.
Rannsóknir vísindamanna bein-
ast fyrst og fremst að því að
nýta, með upplýstu samþykki
kynfrumugjafa, umframfósturvísa
sem verða til við glasafrjóvganir
og ella yrði eytt. Enn hefur ekki
komið í ljós hvort hægt verði að
nota stofnfrumur til lækninga en
vonir vísindamanna standa til að
hægt verði að nota þær til að
lækna sjúkdóma eins og alzheim-
er, sykursýki, mænuskaða og
parkinsonveiki.
Víða losað um hömlur á
nýtingu stofnfrumna
Í nýlegri grein í Læknablaðinu
kemur fram að í mörgum löndum
sé verið að losa um hömlur á
rannsóknum á stofnfrumum úr
fósturvísum. Svíar og Bretar eru
t.d. mjög virkir í slíkum rann-
sóknum og í Danmörku er nú til
umræðu að leyfa þær. Þær eru
hins vegar bannaðar í Noregi.
Þórarinn Guðjónsson, doktor í
frumulíffræði, segir í
umræddri grein að
innan lífvísinda sé að
verða til ný vís-
indagrein sem nefna
megi vefjaverkfræði.
Standi þessar rann-
sóknir undir þeim
væntingum sem til
þeirra séu gerðar sé
í raun enginn endir á
því til hvers megi
nota stofnfrumur.
Þar á Þórarinn bæði
við viðgerðir á
vefjum og uppbygg-
ingu heilla líffæra en
þar við bætist að stofnfrumur
gætu nýst afar vel til að prófa
virkni og sérhæfni lyfja. Með því
móti væri hægt að stytta þann
tíma sem nú fer í lyfjaprófanir á
mönnum og draga verulega úr
kostnaði við lyfjaþróun. Fram
kemur einnig hjá Þórarni að
stofnfrumurannsóknir úr fóst-
urvísum manna séu leyfðar í
mörgum löndum, að sjálfsögðu
með mjög ströngum skilyrðum
sem varða siðfræðileg álitamál,
persónuvernd og fleira.
Í nýlegri viðhorfskönnun hér á
landi um hugsanlega notkun
stofnfrumna úr fósturvísum til
lækninga lýstu einungis 8% að-
spurðra sig algjörlega mótfallin
slíku. Þátttakendur í könnuninni
voru læknar, lögfræðingar og
starfandi prestar og taldi mikill
meirihluti þeirra slíkar lækningar
réttlætanlegar.
Einræktun eingöngu í
læknisfræðilegum tilgangi
Umræðan um stofnfrumurann-
sóknir hefur blandast umræðu
um einræktun sem hófst að ráði
árið 1997. Í umfjöllun um ein-
ræktun er afar brýnt að gera
greinarmun á einræktun í æxl-
unarlegum tilgangi og einræktun
í læknisfræðilegum tilgangi. Í til-
lögunni sem fyrir Alþingi liggur
er einungis fjallað um að fóst-
urvísar sem verða til við kjarna-
flutning verði ræktaðir áfram þar
til þeir komast á kímblöðrustig.
Á því stigi er hægt að einangra
stofnfrumur til rannsókna og/eða
lækninga.
Rannsóknahópur í Newastle
hefur nýlega fengið grænt ljós á
einræktun í læknisfræðilegum til-
gangi. Ætlun bresku vísinda-
mannanna er að flytja kjarna úr
líkamsfrumu sykursýkisjúklings
yfir í kjarnalaust egg og ein-
angra síðan stofnfrumur úr kím-
blöðrunni sem við þetta myndast.
Vonast þeir til að geta sérhæft
frumurnar til að framleiða insúlín
og grætt þar síðan aftur í sjúk-
linginn. Með því móti væri hægt
að komast fram hjá þeim stóra
vanda sem læknavísindin eiga oft
við að etja þegar líkaminn hafnar
frumum sem komið er fyrir í
honum.
Þess ber að geta að flest ná-
grannalönd okkar hafa sett lög
sem banna einræktun manna í
æxlunarlegum tilgangi en eru
með til umfjöllunar möguleikann
á einræktun í læknisfræðilegum
tilgangi.
Kosningamál
í Bandaríkjunum
Rannsóknir á stofnfrumum úr
fósturvísum eru umdeildar, ekki
síst út frá siðfræðilegum sjón-
armiðum. Til marks um það má
benda á að stofnfrumurannsóknir
eru orðnar kosningamál í Banda-
ríkjunum. Bush forseti bannaði
opinberan fjárstuðning ríkisins
við rannsóknir á stofnfrumum úr
fósturvísum en Kerry, frambjóð-
andi demókrata, hefur sagt að
nái hann kjöri muni hann afnema
þetta bann.
Megintilgangur og markmið
með flutningi þeirrar tillögu, sem
nú liggur fyrir Alþingi, er að
mótuð verði stefna um hvort
heimila eigi notkun stofnfrumna
úr fósturvísum manna til rann-
sókna og lækninga alvarlegra
sjúkdóma. Sú úttekt, sem lögð er
til í þingsályktunartillögunni,
ætti að auðvelda ákvarðanatöku í
því efni. Mikilvægt er að slík
ákvörðun verði tekin á grundvelli
ítarlegrar og upplýstrar umræðu
í þjóðfélaginu, á Alþingi og innan
vísindasamfélagsins.
Nýting stofnfrumna
úr fósturvísum
Eftir Jóhönnu Sigurðardóttur ’Vonir standa til aðhægt verði að nota
stofnfrumur til að
lækna sjúkdóma eins
og alzheimer, sykur-
sýki, mænuskaða og
parkinsonveiki.‘
Jóhanna
Sigurðardóttir
Höfundur er alþingismaður.
-
ak um
, ef hann
ams
num sjálf-
menn
, hefur
fyrir
nhver
el verri
ví, að
ð fela en
r, að ein-
sannfæra
sagðist
rvopn en
að í
maðurinn
aríkin
num
eginverk-
ið-
ggja, að
reiddist
væðinu
róttækir
taki á
ss um, að
kjamanna
anska
kki að
di hann
Duelfers
vopna-
afa spurt
stoð-
hvers
haldið í
ann var
uáætlanir
nn sem
efði
áhyggjur
r rétt
Ísraelar
sjá um þá.“ Með öðrum orðum,“
sagði Kay, „þá treysti Saddam á, að
við myndum eiga við Írana“.
Vildi bæta samskiptin
við Bandaríkin
Viðhorf Saddams til Bandaríkj-
anna voru mótsagnakennd. Hann
var hetjan, sem naut aðdáunar allra
araba fyrir að standa uppi í hárinu á
eina stórveldinu en jafnframt sagði
hann ráðgjöfum sínum, að það
fylgdi því ekki minni virðing að vera
bandamaður Bandaríkjanna. Þess
vegna fékk hann sendimenn SÞ,
blaðamenn og aðra til að koma á
framfæri óskum um bætt samskipti
við Washington.
Öllum þreifingum Saddams var
vísað á bug og raunar er ómögulegt
að vita hvort honum var full alvara.
Við yfirheyrslur yfir honum kvart-
aði hann þó yfir því, að honum hefði
„aldrei verið gefið tækifæri“ vegna
þess, að Bandaríkjastjórn hefði ekki
viljað hlusta á neitt, sem frá Írak
kom.
Dr. Jerrold Post, sálfræðingur,
sem greindi Saddam fyrir CIA, seg-
ir hann ekki vanheilan á geði. Hann
hafi hins vegar þekkt lítið til utan
Íraks og haft brenglaða heimssýn.
„Hann hélt, að hótanir vestrænna
ríkja væru af sama tagi og stór-
yrðin, sem oft eru höfð uppi í araba-
ríkjunum. Hann var umkringdur
undirlægjum, sem sögðu honum
það, sem hann vildi heyra, en ekki
það, sem hann þurfti að heyra,“ seg-
ir Post.
Duelfer segir líka frá því, að Ali
Hasan Al Majid, „Efnavopna-Ali“,
sem stýrði fjöldamorðum á Kúrdum
í bænum Halabja, hafi verið spurð-
ur hvernig Saddam hafi brugðist við
ótíðindum. Svarið var, að hann vissi
ekki til, að nokkur maður hefði fært
Saddam vondar fréttir.
Reiddi sig á, að CIA væri með
sinn mann innan Íraksstjórnar
Mesta kaldhæðnin er þó kannski
sú, að Saddam áttaði sig ekki á fyr-
irætlunum Bandaríkjanna vegna
þess, að hann trúði því, að CIA væri
miklu betri njósnastofnun en síðar
kom á daginn. Nánir ráðgjafar hans
sögðu við yfirheyrslur, að hann
hefði verið alveg viss um, að CIA
vissi, að hann ætti engin gereyðing-
arvopn. Hann efaðist heldur ekki
um, að CIA væri með sinn mann
innan írösku stjórnarinnar.
Saddam skjátlaðist illilega að
þessu leyti. Í júlí síðastliðnum kom
það fram við yfirheyrslur í her-
málanefnd bandarísku öld-
ungadeildarinnar, að CIA hefði ekki
haft neinn mann á sínum snærum í
Írak í að minnsta kosti fimm ár fyrir
innrásina.
„Saddam trúði goðsögninni um
CIA,“ sagði Robert Baer, fyrrver-
andi CIA-maður, sem starfaði í
Norður-Írak. „Hann trúði því stað-
fastlega, að við vissum hvað færi
fram innan ríkisstjórnar hans.
Hann vildi ekki trúa, að við vissum
ekki neitt.“
Aðrir Írakar trúðu líka á yfirlýs-
ingarnar frá CIA. Duelfer segir frá
því, að Abdul Tawab el-Mullah
Huwaysh, háttsettur embætt-
ismaður, hafi haft áhyggjur af því,
að Saddam væri að fela ólögleg
vopn eftir að Bush Bandaríkja-
forseti sagði Írak eitt af „öxulveld-
um hins illa“ í janúar 2002.
„Huwaysh gat ekki skilið, að
Bandaríkjastjórn notaði svona stór
og ögrandi orð nema hún byggi yfir
áreiðanlegum upplýsingum,“ segir
Duelfer.
á goðsögnina um CIA, banda-
ð, að gereyðingarvopnunum
tta fram í skýrslu Charles A.
hana og frásagnir ýmissa
agblaðinu Los Angeles Times.
ra „besti
kjanna
Reuters
fli yfir
ara gá-