Morgunblaðið - 16.10.2004, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 16. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SAMÁBYRGÐ er
mikilvægt hugtak sem
þyrfti að endurvekja í
nútímasamfélaginu, en
það felst m.a. í því að
skynja þráðinn á milli
manna og að þekkja
mörk hópa. Foreldrar
bera ábyrgð gagnvart
börnum sínum og allir
í samfélaginu eru í
föruneyti barnsins:
Ekki aðeins vinir og
vandamenn eru í föru-
neytinu, heldur einnig
samtíðarmenn, fyr-
irtæki, fjölmiðlar og
stofnanir ríkis og
bæja. Stjórnvöld sem
búa fjölskyldum mark-
visst betra umhverfi
eru í fjöruneyti barns-
ins og vinnuveitendur
sem gæta þess að vera
ekki of frekir á tíma
foreldra eru því hlið-
hollir og eru í föru-
neytinu ásamt sveit-
arfélögum sem reka grunnskólana.
Ábyrgðin felst m.a. í því að rækta
með börnum hugsjónir lýðræðis um
jafngildi, virðingu og samábyrgð.
Mótsögn við skólaskyldu
45 þúsund grunnskólanemendur á
aldrinum 6–16 ára mættu í grunn-
skólann í ágúst bæði vegna þess að
það er skólaskylda í landinu og
vegna þess að menntun er nauðsyn-
leg. „Sveitarfélögum er skylt að
halda skóla fyrir öll börn og ung-
linga á aldrinum 6 til 16 ára,“ segir í
fyrstu grein grunnskólalaganna og
að „öllum börnum og unglingum á
framangreindum aldri er skylt að
sækja skóla“. „Börnum og ungling-
um er skylt að sækja grunnskóla fái
þau ekki hliðstæða kennslu annars
staðar“ (35. gr). Þessi lög eru að vísu
í mótsögn við lög um verkfallsrétt
grunnskólakennara – og börnin
lenda óhjákvæmilega á milli.
Börnum og unglingum er m.ö..o
skylt að sækja skólana, en skólarnir
hafa verið kennaralausir frá 20.
september. Tímamörk verkfalls eru
liðin að mínu mati, mörkin sem föru-
neyti barnsins eru gefin eru að baki.
Það er hugleysi að afneita áfram
samábyrgð sinni og fullyrða að enn
sé hægt að standa hjá. Föruneyti
barnsins þarf nú að rifja upp hlut-
verk sitt og rækja það
síðan af festu og skjót-
leika. Stjórnvöldum,
sem framfylgja lög-
unum um skólaskyldu,
ber að nema samábyrgð
sína og þau verða að
skerast í leikinn því yf-
irlýsing liggur fyrir um
að „það sé eins gott fyr-
ir þjóðfélagið að búast
við því að það gerist
ekki neitt á næstu vik-
um,“ eins og formaður
KÍ orðar það í Morg-
unblaðinu 14. október
spurður um samninga-
viðræður kennara og
sveitarfélaga.
Börn sem
þrýstihópur
Börn eru veikur hags-
muna- og þrýstihópur.
Þau eru eignalaus og
eiga fátt í bönkum. Þau
hafa ekki kosningarétt,
ekkert formlegt vald og
engan miðil til að koma skoðunum
sínum á framfæri. Enginn virðist
hræddur við börnin og ekki er hlust-
að mikið á þau. Nú er reynt á þol-
mörk barna og teflt í tvísýnu með
nám þeirra. Er tími barna þá ekki
eins dýrmætur og tími fullorðinna?
Er yfirvöldum sama þótt tíma þeirra
sé eytt til einskis? Börn og foreldrar
gera þó veika tilraun til að læra
heima, skoða námsvefi og jafnvel að
lesa viðbótar námsgögn, vegna þess
að þeim líkar ekki frammistaða hlut-
aðeigandi.
Kennaralausir skólar í fjórar vik-
ur eru út fyrir öll endimörk um-
hyggju og heilbrigðrar skynsemi.
„Börn eru sjáaldur augna, fjársjóður
og það dýrmætasta, framtíðin …“
eða er þetta bara eitthvert tyllidaga-
tal? Er yfirvöldum alveg sama, eða
næstum því sama? Skynja þau ekki
samábyrgð sína og dýrmæti barna?
Verði verkfallið lengra, þá virðist
svo vera. Tíminn er liðinn, aðgerða
er þörf, strax í dag. Annað er
hneyksli!
Föruneyti
barnsins bregst
skyldum sínum
Gunnar Hersveinn fjallar um
verkfall kennara og sveitarfé-
laga út frá samábyrgð
Gunnar Hersveinn
’Kennaralausirskólar í fjórar
vikur eru út fyr-
ir öll endimörk
umhyggju og
heilbrigðrar
skynsemi.‘
Höfundur er foreldri og sjálfstætt
starfandi fræðimaður.
LÍKLEGA öfundar enginn fólk-
ið í Darfur í Súdan af hlutskipti
sínu. Það hefur mátt líða mikið og
orðið fyrir grimmd og ofbeldi, sem
við í velmegunarlöndunum eigum
erfitt með að gera okkur í hug-
arlund. Framtíð þess
er ekki björt og horf-
ur á að það geti aftur
tekið til við sitt dag-
lega líf í átthögunum
eru í besta falli slæm-
ar.
Ekki er þó öll von
úti. Hörmungarnar í
Darfur hafa hreyft
við samvisku heims-
ins. Hvað sem við
viljum kalla það –
þjóðarmorð, þjóðern-
ishreinsanir, landrán
eða úthugsað ofbeldi
– þá vitum við hvað er að gerast
og þróunar- jafnt sem þróunarríki
eru staðráðin í að koma fólkinu til
hjálpar.
Það hefur að vísu ekki tekist
fyllilega enn. Árásir Janjaweed-
sveitanna halda áfram og flótta-
fólkinu fjölgar dag frá degi. Það
er þó huggun harmi gegn, að nú
er hægt að skjóta yfir það skjóls-
húsi og forða því frá hungurdauða.
Í síðasta mánuði fæddi mat-
vælaáætlun Sameinuðu þjóðanna
1,3 millj. manna í búðum í Darfur
og að auki 200.000 manns handan
landamæranna í Chad. Fyrir
flesta skilur þessi aðstoð á milli
lífs og dauða.
Vandinn er, að fyrir
hvert eitt hungrað
barn, sem kemst í
fréttirnar, eru milljón
önnur, sem enginn
segir frá. Hvenær lás-
um við síðast um
hungrað fólk í
Azerbaídsjan, Gíneu,
Sri Lanka eða Tadsík-
ístan? Þótt sum lönd
og svæði séu næstum
daglega á sjónvarps-
skjánum, þá er frétta-
efnið sjaldnast hungr-
að fólk. Það er sagt frá hernaði á
Vesturbakkanum og Gaza en ekki
hungrinu.
Nú á þessum degi, Alþjóða-
matvæladeginum, fær þetta fólk,
sem líður hungur, 800 milljónir
manna víða um heim, kannski
örfáa dálka í dagblöðum og örfáar
sekúndur í sjónvarpi eða útvarpi.
Í besta falli. Á morgun fellur síðan
allt í gamla farið.
Ætla mætti, að ástandið í Darf-
ur beindi sjónum betur að hungr-
inu almennt í heiminum en því er
alveg öfugt farið. Fjármagn til
hjálpar „viðvarandi hung-
ursvæðum“ verður enn torfengn-
ara en ella þegar athyglin snýst
öll um einstakar hörmungar eða
átök. Reyndin er síðan sú, að þeg-
ar tekist hefur að binda enda á
átökin og seðja sárasta hungrið,
þá dregur úr stuðningnum, ein-
mitt þegar tryggja þarf að fólkið,
sem er kannski að upplifa frið í
fyrsta sinn í langan tíma, geti orð-
ið sjálfbjarga á ný.
Sem dæmi má nefna Líberíu,
Sierra Leone og Angóla þar sem
milljónir manna eru að snúa aftur
heim. Þar kemur fólkið að býl-
unum í rústum, bústofninn horf-
inn, landið sjálft hættulegt vegna
jarðsprengna, vegir ónýtir og at-
vinnutækifærin engin. Það þarf
enn á hjálp að halda, ekki síður en
þegar það var í flóttamannabúð-
unum. Samt verðum við að draga
úr henni, komi ekki nýr stuðn-
ingur til. Þannig er staðan og
reyni nú einhver að skýra hana út
fyrir hungruðu barni.
Líka má reyna að útskýra það
fyrir vannærðri konu og móður í
Gvatemala – þar fjölgaði van-
nærðu fólki úr 14% í 25% frá 1990
til 2000 – að heimsbyggðin telji
hana og barnið hennar skipta
minna máli en kynsystur hennar í
Súdan.
Auðvitað skipta allir jafnmiklu
máli og eiga skilið að fá tækifæri í
lífinu. Samt er það svo, að þótt við
sjáum fram á að geta haldið súd-
önsku konunni og börnum hennar
á lífi, þá er ekki víst, að okkur
takist það sama í Gvatemala. Í
raun erum við að svelta Pétur til
að geta bjargað Páli.
Sannleikurinn er sá, að við
leggjum nú minna af mörkum til
hungraðs fólks en fyrir fimm ár-
um þegar allsherjarþing Samein-
uðu þjóðanna setti sér það meg-
inmarkmið að fækka hungruðu
fólki um helming. Matvælaað-
stoðin hefur farið úr 15 milljónum
tonna 1999 í 10 millj. tonn 2003 og
þá er meðtalin ein milljón tonna,
sem fór aðeins til Íraks.
Verðhækkanir á heimsmarkaði
hafa gert illt verra og þar við bæt-
ist, að framlög til þróunar í land-
búnaði hafa minnkað verulega. Við
látum ekki aðeins minna af hendi
rakna í mat, heldur höfum við
gert þróunarríkjunum erfiðara
fyrir með að framleiða hann sjálf.
Við getum rofið þennan víta-
hring. Við þurfum öll að gera dá-
lítið meira. Ef við gerðum það,
gætum við dregið verulega úr
hungrinu, ekki síst meðal 300
millj. barna.
Það er nægur matur í heiminum
fyrir okkur öll. Raunar er of feitt
fólk miklu fleira en það, sem berst
við hungurvofuna. Þetta er
spurning um vilja, ekki aðeins í
dag, á Alþjóðamatvæladeginum,
heldur líka á morgun og í framtíð-
inni.
Pétur sveltur til að bjarga Páli
James Morris skrifar í tilefni af
Alþjóðamatvæladeginum ’Við þurfum öll að geradálítið meira. Ef við
gerðum það, gætum við
dregið verulega úr
hungrinu, ekki síst með-
al 300 millj. barna.‘
James Morris
Höfundur er framkvæmdastjóri Mat-
vælaáætlunar Sameinuðu þjóðanna.
UNDANFARNA mánuði og
misseri hefur mikið verið rætt um
það, hvort Ísland geti talist í hópi
réttarríkja. Deilt hefur verið um úr-
lausnir dómstóla í einstökum mál-
um, um aðferðir við skipan Hæsta-
réttar og samspil misjafnra þátta
ríkisvaldsins innbyrðis. Einn angi
þessarar umræðu hef-
ur lotið að meðferð
dómstóla á við-
kvæmum málaflokki
sem er kynferðisbrot
og einkum hvernig
réttarreglur um sönn-
un í þeim málaflokki,
eins og í öðrum saka-
málum, skuli vera.
Tilefni hugleiðinga
minna nú um þetta efni
er öðrum þræði þær
hugmyndir sem fram
hafa komið um að
stundum megi víkja
frá þeirri meginreglu
sem hingað til hefur verið talin einn
hornsteina réttarríkisins, að maður
teljist saklaus uns sekt hans er
sönnuð og að allan vafa um sekt
skuli meta sökunaut í vil. Og af því
ég er starfandi lögmaður vakti mig
einnig til umhugsunar grein sú er
birtist í Morgunblaðinu hinn 14.
október sl. frá dóttur manns sem
sýknaður var af ákæru um að hafa
brotið gegn henni kynferðislega.
Mér dettur ekki í hug, að stofna hér
til ritdeilu eða þrætu hér við hana.
Hún og fjölskylda hennar öll eiga
um sárt að binda vegna þess tiltekna
máls sem hefur skilið eftir sig var-
anleg sár hjá öllum sem þar áttu
hlut í máli. Greinin og þær almennu
ályktanir sem ég dreg af henni og
umræðunni undanfarið, um hlutverk
lögmanna við meðferð mála af þessu
tagi og um grundvöll dómsnið-
urstaðna í þeim, gefur mér hins veg-
ar tilefni til svofelldra vangaveltna:
Ákærður maður nýtur þess
stjórnarskrárvarða réttar að teljast
saklaus uns sekt hans er sönnuð.
Regluna leiðir einnig af ákvæðum
Mannréttindasáttmála Evrópu.
Jafnframt ber sökuðum manni sá
réttur, að fá úrlausn
um ákæru á hendur sér
um refsiverða hátt-
semi, með réttlátri
málsmeðferð, fyrir
óhlutdrægum dómstóli.
Í því felst m.a. að sak-
aður maður fái notið
aðstoðar verjanda, sem
skipaður er úr hópi
lögmanna. Frumskylda
lögmannsins, að því
gefnu að ákærði neiti
sök, er að færa fram
við rekstur sakamáls-
ins þau sjónarmið sem
eru þeirri niðurstöðu
til stuðnings. Gagnvart lögmann-
inum blasir það eitt við, að skjól-
stæðingur hans neitar ásökunum
um refsiverða háttsemi. Við þær að-
stæður getur lögmaðurinn ekki látið
eigin tilfinningar sínar til málsins
ráða för. Hann hefur það hlutverk,
að gæta réttar hins sakaða manns
eins og hinn sakaði maður fullyrðir
að hann sé.
Ef ákærður maður á í reynd að
njóta þess réttar að teljast saklaus
uns sekt er sönnuð leiðir af sjálfu
sér að vafa um sekt hans verður að
meta honum í vil. Að öðrum kosti
glatar reglan þýðingu sinni. Í kyn-
ferðisbrotamálum er aðstaðan yf-
irleitt sú, að kærandi og ákærði eru
ein til frásagnar um hvað hafi gerst.
Ef framangreindum reglum er beitt
við þær aðstæður verður nið-
urstaðan sú að sekt er ekki sönnuð,
af þeirri augljósu ástæðu að lögfull
sönnun getur aldrei falist í því einu,
að einn einstaklingur ber annan sök-
um. Þessi aðferð er ekki fullkomin
og hún getur leitt til þeirrar sárs-
aukafullu niðurstöðu, að réttmætar
ásakanir leiða ekki til sakfellis. En
valkosturinn er óhugsandi, að máls-
meðferðin sjálf geti leitt til þeirrar
niðurstöðu að saklaus maður sé
dæmdur. Í því er fólgið réttarmorð
sem getur aldrei liðist í réttarríki.
Og við getum heldur ekki leyft okk-
ur að líta svo á, að sakaður maður
sem sýknaður er, sé engu að síður
sekur. Við verðum að una niðurstöð-
unni sem leiðir af meginreglum rétt-
arríkisins.
Í því tiltekna máli sem að framan
var vikið að var aðstaðan með þess-
um hætti. Lögfull sönnun var ekki
færð fram fyrir sekt. Á henni lék
vafi. Hinn sakaði maður var því
sýknaður. Eftirmáli þeirrar dóms-
niðurstöðu er alkunnur. Fjölmargir
aðilar tjáðu sig opinberlega á þann
veg, að sýknaði maðurinn væri sek-
ur. Við þær aðstæður tók lögmaður
hans til varna fyrir hann á opinber-
um vettvangi, enda urðu engir aðrir
til þess. Í umræðu hans um málið,
m.a. á útvarpsstöðinni Bylgjunni,
kom fram að í málinu væri um að
ræða sakargiftir, sem enginn gæti
vitað með vissu hvort væru sannar
nema kærandinn og ákærði. Það er
kjarni málsins. Í sýknudóminum
felst ekki að kærandi segi ósatt
heldur það eitt, að ásökun kæranda
gegn neitun ákærða nægir ekki til
sakfellingar. Vegna meginregl-
unnar, sem réttarríkið hvílir á.
Við meðferð þessa máls reyndi
einnig á, hvort byggja mætti lögfulla
sönnun á mati á trúverðugleika að-
ila. Við þær aðstæður að hvorki nýt-
ur áþreifanlegra sönnunargagna né
vitna, sem byggja má niðurstöðu á,
hefur það æ oftar brugðið við hin
síðari ár, að niðurstaða sé látin ráð-
ast af því, hvor aðilinn, kærandi eða
ákærði, þyki trúverðugri í fram-
burði sínum. Þetta atriði skipti máli
í þeirri niðurstöðu héraðsdóms að
sakfella ákærða í framangreindu
máli. Skylda verjandans við þær að-
stæður hlaut að vera sú, að leiða
fram upplýsingar sem skipt gátu
máli við þetta mat, ákærða í hag.
Í máli því sem hér hefur verið
gert að umtalsefni reyndi verulega á
Hæstarétt að gæta mikilvægustu
meginreglna réttarríkisins. Með
sama hætti reyndi verulega á mik-
ilvægustu skyldur lögmannsins sem
var verjandi ákærða, að hjálpa hon-
um við að koma á framfæri þeirri af-
stöðu til málsins sem var hans. Báð-
ir stóðust prófið. Eftir stendur ekki
og getur aldrei staðið fullvissa neins
um hvað var rétt og hvað var rangt í
málinu. Eftir stóð, að vegna fram-
göngu beggja en ekki þrátt fyrir
hana hélt réttarríkið velli.
Hvað er réttarríki?
Heimir Örn Herbertsson fjallar
um það hvort Ísland geti talist í
hópi réttarríkja ’Í máli því sem hér hef-ur verið gert að umtals-
efni reyndi verulega á
Hæstarétt að gæta mik-
ilvægustu meginreglna
réttarríkisins.‘
Heimir Örn
Herbertsson
Höfundur er lögmaður.