Eintak - 17.03.1994, Blaðsíða 26
Höggðu betur, maður!
skal...fœra umboðsmanni bundinn, persónur til starfa. Til dæmis er
Berja, gelda, bíta, slá,
binda, klóra, fleingja,
brenna, reka útlegð á,
aflífa og heingja.
Undanfarin misseri hefur aukn-
ing afbrota verið landsmönnum of-
arlega í huga, og mörgum hefur
orðið tíðrætt um hvernig hemja
skuli síbrotamenn. í þessari um-
ræðu hefur meðal annars verið lagt
til að verstu kynferðisafbrotamenn
verði vanaðir; talsmenn úrræðisins
hafa talið því til tekna að þannig
megi á einfaldan og ,klínískan“
máta taka úr viðkomandi hvatirn-
ar, sem rekið hafa hann til margs
konar óhæfuverka á undanförnum
árum. Þeir eru þó að líkindum fleiri
sem hryllir við slíku tali; einhvern
veginn þykir okkur ekki sæma að
brotamenn líði á kroppnum fyrir
afbrot sín; flestir telja fara betur á
því að sakamennirnir fái að taka
upp budduna sína og greiða fésekt-
ir ellegar dúsi í grjótinu um lengri
eða skemmri tíma, eftir brotinu.
Þó er ekki ýkja langt síðan líkam-
legar refsingar voru þær algengustu
hér á landi. Þá höfðu sérstakir op-
inberir starfsmenn, stétt böðla eða
hrísvarða, sem kölluð var, með
höndum að leggja tildæmdar refs-
ingar á sakafólk. Erindisbréf böðl-
anna er bundið í lítið erindi hér
fremst í greininni, en ekki er úr
vegi, að rifja upp sitthvað sem
heimildir geyma um þá sem
hjuggu, hengdu, drekktu, brenndu
og flengdu á Islandi á fyrri tíð.
Af lagasöfnum frá þjóðveldistím-
anum virðist ekki gert ráð fyrir lík-
amlegum hegningum fyrir afbrot,
en þegar kemur fram á síðari hluta
13. aldar áttu þær sér örugga stoð í
lögum. Þannig segir t.d. í Jónsbók,
sem lögfest var árið 1281:
Nú er þjófur fundinn, þá
og haldi umboðsmaður til þings og af
þingi ífjöru eður hraun eða nokkurn
þann stað, sem henta þykir; en um-
boðsmaður fái tnann til að drepa
hann, og svo alla þjófa.
Hér kemur glöggt fram að sýslu-
mönnum (umboðsmönnum) bar
að útvega menn til að leggja refs-
ingar á sakamenn. Mun það hafa
verið venja. Einnig er svo að sjá að
til þess væri ætlast, að böðlarnir
væru heiðarlegir menn. Eins og
nærri má geta lá hins vegar ævin-
lega mikill óþokki á starfmu, og því
var það oftar en ekki, að sýslumenn
áttu í mesta basli með að fá frómar
þess getið í konungsbréfi árið 1775,
að þá sé enginn böðull á Islandi.
Fimm árum síðar skrifar sýslumað-
ur Suður-Múlasýslu til yfirvalda og
segir farir sínar ekki sléttar; nefni-
lega að hann fái engan mann í sýsl-
unni til að leggja refsingar á fólk.
Við slíkum ósköpum áttu valds-
menn engin önnur ráð en að brýna
fyrir sýslumanninum að halda
paragraffa Jónsbókar í heiðri, skikka
menn til að flengja eða hengja
hverja aðra, og beita refsingum ef
bónarvegur reyndist árangurslaus.
Varð þá kyrrt um hríð í Suður-
Múlasýslu.
Uppyrip hjá
„smakrimmum“
Vegna þessa sífelldu vandræða
sýslumanna við að fá ærlega menn í
lið með sér við að typta almúgann
komst sá háttur snemma á að
mönnum gafst kostur á að leysa sig
undan refsingu fyrir minni háttar
brot, til dæmis smáþjófnaði, með
því að taka sér öxi eða hrísvönd í
hönd. I Alþingisdómi frá 1681 segir
að Þorkell Sigurðsson hafí í hér-
aði „í þjófnaðarmarks stað undir
böðulsstétt gengið.“ Mun það hafa
verið næstum alsiða að „smá-
krimmar“ tækjust embættið á
hendur.
Raunar eru fáein dæmi til um
það að menn hafi beinlínis sótt um
starfið. Þegar Blöndal sýslumaður
var að svipast um eftir manni til að
hálshöggva Agnesi og Friðrik, sem
frægt er orðið, bauð sig fram Skag-
firðingur nokkur, sem vantaði fýrir
brennivíni; þetta þótti hins vegar
full mikil léttúð gagnvart jafngraf-
alvarlegum hlut og líflátshegning
óneitanlega er. Að endingu var
Guðmundur Ketilsson, bróðir
Natans, fórnarlambs sakamann-
anna, ráðinn til verksins. Þótti
ýmsum þessi skipan í hæsta máta
óviðkunnanleg, og töldu víst að
hefndarþorsti réði gerðum böðuls-
ins. Að verkalokum munu þó flest-
ir hafa getað gefið Guðmundi hina
bestu einkunn sem böðull. Því hef-
ur síðar verið haldið fram að það
hafi hvorki verið hefndarþorsti né
næm réttlætiskennd sem hvatti
hann til að takast á hendur að háls-
höggva þau skötuhjú — heldur ein-
faldlega peningagræðgi.
Einnig má finna dæmi um að
menn hafi sóst eftir böðulsembætt-
inu af áhuga einum saman á að
brenna og höggva samlanda sína.
Varla þarf að taka fram að þeir sem
Samkvœmt lögum úttu
þeir sem dœmdir voru
fyrir sérlega grimmileg
morð að klípast með
glóandi töngum áður
en þeir voru teknir af
lífi, einu sinni þar sem
ódœðið var framið, tví-
vegis á leiðinni þaðan
til aftökustaðarins, og
loks einu sinni á af-
tökustaðnum.
sýndu böðulsembættinu of mikinn
og lifandi áhuga fengu þar hvergi
nærri að koma.
Þeir, sem sýslumenn fólu að
leggja refsingar, sóru eið um að
leggja sig fram við starfið. Til er
einn slíkur eiður frá 17. öld, en ætla
má að böðulseiðarnir hafi verið
svipaðir á öllum tímum. Eiðurinn
sem böðlar sóru á 17. öld er svo-
hljóðandi:
Til þess legg eg N .son hönd á
helga bók og svo skýt eg tnínu tnáli til
guðs, að eg Ijúflega óneyddur játa og
lofa, sakir minna afbrota við guð og
menn, til að þjótia tnínutn náðuga
herra og kongi og hans umboðs-
manni N. ...syni, í þann máta að
strýkja og rnarka, og ekki þyrma
þeitn sakatnötmum, setn sig í hans
sýslu til refsinga forbrotið hafa, með
allri trú, dygð og hollustu, nœr hann
til kallar, og eg skal ekki um hlaup-
ast. Og að svo stöfuðum eiði sé tttér
guð hollur settt eg satt segi, gratnur ef
eglýS-
Eins og sjá má er beinlínis gert
ráð fyrir að glæpamenn taki að sér
böðulsstarfið (sakir minna af-
brota...). Við því mátti vitanlega
búast að böðlarnir hétu guði og
mönnum að draga ekki af sér við
húðstrýkingarnar, það var auðvitað
hlutverk þeirra að refsa og sýna
öðrum víti til varnaðar. Hitt vekur
kannski meiri athygli, að flengi-
meistararnir lofa hér hvergi að láta
ekki stjórnast af heift í garð saka-
manna né almennri mannvonsku
við störf. Mun þó stundum ekki
hafa veitt af, eins og brátt verður
getið. Auk eiðsins er svo að fleiri
reglur hafi gilt um böðlana. Þannig
var til dæmis sérstaklega tekið fram
að Guðmundur Ketilsson, sem áð-
ur er nefndur, mætti „ekki neyta
nema mjög lítils áfengis" fyrir af-
tökuna!
Böðulstarf
og launatöflur
Islendingar hafa löngum verið
kunnir fyrir fégræðgi og ekki sett
fyrir sig þótt verk væru nokkuð
óþrifaleg ef fé var annars vegar. I
þessu ljósi kemur það ef til vill dá-
lítið á óvart hversu illa gekk að
manna böðulsembættin því eins og
önnur opinber störf fengu böðlarn-
ir nokkra umbun fyrir ómak sitt.
Engum sögum fer af launakjörum
böðla á fyrri öldum, en þegar kom-
ið var fram á 18. öld skyldu þeir
hafa uppihald hjá sýslumanni og
dálítil árslaun og 4-6 merkur fyrir
hvert böðulsverk. Ein mörk var 16
skildingar og 6 merkur einn ríkis-
dalur; fyrir böðulsverkið var því
goldið á bilinu 64 skildingar til 1
ríkisdals.
Árið 1823 réði sýslumaður Gull-
bringu- og Kjósarsýslu til sín böð-
ul, Guðmund Hannesson að
nafni. Launakjör Guðmundar voru
svohljóðandi:
Fyrir 10 -15 vandarhögg 1 ríkisdal
26
FIMMTUDAGUR 17. MARS 1994