Eintak - 17.03.1994, Blaðsíða 27

Fyrir nokkrum misserum spratt upp sú kenning að réttast væri að vana kynferðisafbrotamenn; einkum þá sem fremdu
glæpi sína á börnum. Ef slík krafa fengi hljómgrunn yrði á ný til stétt böðla á Islandi, það er stétt manna sem hefur at-
vinnu af því að framkvæma líkamlega refsingu á afbrotamönnum; vana þá, augnstinga, hýða, hengja eða hálshöggva.
Þessi stétt úreltist upp úr síðustu aldamótum þegar líkamsrefsingar voru aflagðar. Bjarni Guðmarsson sagnfræðingur
rifjar hér upp nokkur atriði úr stéttarsögu íslensku böðlanna.
„Var hantt ellimóður
orðinn og víst nokkuð
skeifhöggur með árun-
um. “ Það fékk Bjöm
Þorleifsson að reyna.
Eftir sex högg leit hann
upp afhöggstokknum
og mœlti nokkuð þung-
lega til böðulsins:
„Höggðu betur maður“,
lá síðan grafkyrr á
meðan Jón böðull sarg-
aði afhonum höfuðið,
víst í einum 30 höggum.
Fyrir 16 - 30 vandarhögg 1 ríkisdal og
48 skildinga
Fyrir tvisvar 27 vandarhögg 2 ríkis-
dali
Fyrir þrisvar 27 vandarhögg 3 ríkis-
dali
Kagstrýking 5 ríkisdali
Auk þess fékk böðullinn greidd-
an útlagðan kostnað, t.d. vegna
ferða og uppihalds fjarri heimili.
Eitthvað hafa greiðslur til böðla
verið mismunandi. Þannig má
nefna að Guðmundur Ketilsson er
sagður hafa fengið 60 dali fyrir að
höggva Agnesi og Friðrik, en það
var geypifé, og segir sína sögu um
viðhorf til verksins.
Sjaldan brotnar
1rel bein á huldu...
Óþokki manna á böðulsembætt-
inu var náttúrulega ekki öldungis
út í bláinn, einkum þegar maður
veltir fyrir sér í hverju starfið var
fólgið.
Líkamlegar hegningar, sem böðl-
arnir lögðu á brotamenn, voru af
ýmsu tagi; líflátsrefsingar voru
einkum brenna, drekking, henging
og hálshögg. Einnig önnuðust
böðlar aflimun, húðstrýkingu og
brennimerkingu, svo nokkuð sé
nefnt. Samkvæmt lögum áttu þeir
sem dæmdir voru fyrir sérlega
grimmileg morð að klípast með
glóandi töngum áður en þeir voru
teknir af lífi, einu sinni þar sem
ódæðið var framið, tvívegis á leið-
inni þaðan til aftökustaðarins og
loks einu sinni á aftökustaðnum.
Vegna staðhátta og fjarlægða á ís-
landi heimilaði konungur að amt-
maður veldi einn stað þar sem slík-
ir sakamenn væru klipnir fimm
sinnum. Hlýtur það að hafa fallið í
hlut böðlanna að hita tangirnar
vandlega og glípa dauðamennina
síðan, öðrum til vamaðar.
Þá má rifja um söguna af Bimi
Péturssyni á Öxl, hinum illræmda
Axlar-Birni, sem líklega telst vera
fýrsti íslenski sportveiðimaðurinn
því hann drap fólk mestan part sér
til skemmtunar. Frásagnir af aftöku
hans eru að vísu með miklum þjóð-
sagnablæ, en í annálum segir meðal
annars ffá því að Axlar-Björn hafi
fýrst verið limamarinn með sleggj-
um, síðan afhöfðaður og svo sund-
urstykkjaður og festur upp á stang-
ir. Víst er slík viðvik voru ekki á
færi veiklyndra sálna. Þjóðsagan
segir að á meðan Ólafúr böðull,
sem raunar á að hafa verið ná-
ffændi Axlar-Bjarnar, baukaði við
í annálum segir meðal
annarsfrá því að Axl-
ar-Bjöm hafi fyrst verið
limamarinn með sleggj-
um, síðan afhöfðaður
og svo sundurstykkjað-
ur ogfestur upp á
stangir.
að mylja beinin í útlimum hans
með sleggju hafi sakamaðurinn
sagt: Sjaldan brotnar vel bein á
huldu, Ólafur frœndil Varla þarf að
taka ffam að Axlar-Björn dó án
minnstu iðrunar og fyrirhöfn Ólafs
böðuls því forgefins.
...lagðist á höqgstokk-
inn og bauð goða nótt
I ljósi þess hversu illa gekk að
manna böðulsstarfið og áður er
getið, læðist að manni sá grunur, að
það hafi verið ærið misjafh söfnuð-
ir sem lét til leiðast. Flestir böðlarn-
ir voru enda glæpamenn af ein-
hverju tagi og sumir beinlínis ill-
menni.
Um miðja 18. öld var konuskinni
til dæmis drekkt vestur á fjörðum.
Hún hét Guðrún Valdadóttir og
var gefið að sök að hafa átt böm
með feðgum, en það var sifjaspell
samkvæmt Stóradómi og lá líflát
við. Var Guðrún sjálf látin sauma
utan um sig pokann kvöldið fyrir
aftökuna og vissi vel til hvers hann
var ætlaður. Framganga böðulsins
við aftökuna þótti með miklum
endemum; segir Gísli sagnritari
Konráðsson að...
...tnenn þeir, sem voru við aftök-
una, hefðu sagt, að tvisvar hefði böð-
ullinn orðið að bæta grjóti í pokann,
því að hatin hefði viljað fljóta upp,
en að síðustu héldi böðullinn pokan-
um niðri með broddstaf, og þeir gert
orð A því, hve illmannlega hann
hefði stungið niður broddstafnum,
svo sagt var, að Davíð sýslumaður
hefði ekki getað á það horft, gengið
frá ogfallið tvisvar næstum í ómegin,
en verið getur, að frásögn þessi sé að
einhverju leyti ýkt.
Og frá 1698 er dæmi um að böð-
ull hafi gengið svo karlmannlega
ffam í húðstrýkingu að sakamaður-
inn, sem Jón hét og var Guð-
mundsson, dó af sárunum. Verð-
ur sú harðneskja líklega fremur
kennd dómurum heldur en böðli.
Eins eru fjölmörg dæmi í heim-
ildum um böðla sem ekki voru
starfi sínu vaxnir af ýmsum öðrum
ástæðum, til dæmis sakir elli. Fræg
er sagan um aftöku Björns Þorleifs-
sonar árið 1602, en hann var
dæmdur fyrir hórsakir, fals og fleiri
yfirsjónir.
Björn hafði fyrir andlátið fengið
góða iðran og kvatt alla með
handabandi; hann lagðist á högg-
stokkinn og bauð góða nótt.
Böðullinn hét Jón. Var hann elli-
móður orðinn og víst nokkuð
skeifhöggur með árunum. Það fékk
Björn Þorleifsson að reyna. Eftir
sex högg leit hann upp af högg-
stokknum og mælti nokkuð þung-
lega til böðulsins „Höggðu betur
maður", lá síðan grafkyrr á meðan
Jón böðull sargaði af honum höf-
uðið, víst í einum 30 höggum. Varð
þetta til þess að brýnt var fyrir yfir-
völdum að hafa ævinlega örugga
menn í böðulsembætti.
Ekki virðist það hafa komið að
miklu gagni; um miðja 17. öld var
Jón sem kallaður var Sýjuson
dæmdur til dauða fyrir að gera
stjúpdóttur sinni tvívegis barn.
Hann var hálshöggvinn en það var
ekki fyrr en eftir 30 högg sem höf-
uðið losnaði. Og ffægt dæmi í við-
bót er náttúrulega aftaka Jóns
Arasonar biskups sem hafði yfir:
In manus tuas, domine, commendo
spiritum meum — Faðir, í þínar
hendurfel ég anda minti, beið svo á
meðan sjö högg féllu áður en hann
fékk friðinn, og siðskiptin gengu í
garð.
Jómfrúr og klemmur
Raunar var ekki hægt að kenna
böðlunum um allt sem aflaga fór
við aftökur hér á landi. Oft börm-
uðu valdsmenn sér yfir ófúllkomn-
um verkfærum; axirnar voru til
dæmis bitlausar og jafnvel svo deig-
ar að málmurinn flattist út á svíra
dauðamannsins. Árið 1680 er fært í
þingbækur með augljósum fegin-
leik að þá hafi Einar Þorsteinsson
sýslumaður á Felli í Mýrdal gefið
Óxarárþingi nýja öxi. Hún var
reynd þá þegar á Sæmundi Þor-
lákssyni, sem átt hafði bam með
systmngu sinni og grafið það með
leynd í moldargólfi. Er ekki annars
getið en nýja öxin hafi reynst vel.
Auk þess sem axirnar vom oft og
tíðum ófullnægjandi kvarta valds-
menn stundum yfir því, að þá vanti
ýmsar græjur til að geta lagt á
óbótamenn þær refsingar, sem þeir
ættu skilið. Þannig sagði í dómi yfir
Jóni Ingimundarsyni, árið 1729,
að sökudólgurinn verðskuldi að:
...leggjast á steglu og hjól, en þar
sem hér á landi er hvorki þau meðöl
aðfá, sem þar til brúkast, langtsíður
þann matin, sem það skyldi gera, og
hér ei entiþá hefur verið brúkað, svo
menn viti.
Þess í stað var höggvin hægri
höndin af Jóni áður en hann missti
höfuðið; að því búnu líkaminn
brenndur en höfúðið sett á stjaka
og afhöggna höndin negld á stjak-
ann undir höfðinu.
Þá er þess getið að Herluf Daa
höfuðsmaður hafi verið sérlegur
áhugamaður um að konur sem ekki
vildu segja til barnsfeðra sinna
væru pyntaðar til sagna „með jómf-
rúm og klemmum á þeirra fingr-
um.“ Slík verkfæri voru hins vegar
til allrar hamingju ófáanleg í land-
inu eða að minnsta kosti mjög fá-
séð.
I(eqagerð í stað
huðsirýkingar
Eins og hjá mörgum öðrum
„...eftir að aðstoðar-
presturinti séra Þor-
varður Jónsson áður til-
hlýðilega hafði búið
hana undir dauðann,
var höfuð hennar líka
afhöggvið afsama böðli
og með sama hagleik og
þeim, er aðframan get-
starfsstéttum var erilsamt hjá böðl-
um hluta úr ári en rólegt þess á
milli, og Öxarárþingin voru efalítið
háannatími þeirra. Á þinginu 1705
voru til dæmis sex aftökur vegna
óleyfilegra barneigna. Eftir þvi sem
leið á öldina tóku refsingar hins
vegar að breytast. Líflátsdómum
fækkaði og farið var sparlegar með
hrísvöndinn, en hegningarvinna
kom í staðinn. Þannig var Jóni
Steingrímssyni í Múlaþingi til
dæmis heimilað árið 1753 að vinna
að vegagerð í heimahögunum í stað
þess að sæta húðláti og sektum fyrir
yfirsjónir sínar. Vitanlega átti hér
mikinn hlut að máli, að mannúð-
legri viðhorf til refsinga voru að
ryðja sér til rúms og eins hitt, að
með árunum gerðist sífellt erfiðara
að fá þokkalega böðla til starfa.
Þessara breytinga sér þegar stað
árið 1734 er ákvæði Jónsbókar um
að þjófar skyldu hengdir voru af-
lögð; áður voru menn hýddir fyrir
fyrsta brot, brennimerktir fyrir
annað brot og kaghýddir fyrir
fjórða brot en hengdir fyrir stór-
þjófúað í annað sinn. Samkvæmt
Norsku lögum sem þá tóku gildi
skyldi stórþjófnaði í annað sinn og
smáþjófnaði í fjórða sinn refsað
með kaghýðingu, brennimerkingu
og ævilangri þrælkun. íslenskir
glæpamenn virðast hafa misskilið
þessa linun refsinga lítilsháttar því
svo er að sjá sem glæpum hafi fjölg-
að í kjölfarið og enda mörg harðær-
in um miðja 18. öldina. Tóku sýslu-
menn sig að endingu saman og
sendu konungi bænarskrá um að fá
að hengja þjófa á nýjan leik, en
fengu ekki.
Um þetta leyti voru í farvatninu
ráðagerðir um að reisa betrunarhús
í Reykjavík og var ákvörðun þar um
tekin árið 1759; eftirleiðis skyldi
vera óheimilt að kaghýða né
brennimerkja án þess að það væri
fyrst borið undir konung. Magnús
Gíslason amtmaður lagði meðal
annars til að sakamönnum væri
gefinn kostur á að leysa sig undan
brennimarki og hýðingu með
vinnu við fangelsisbygginguna.
Typtunarhúsið var tilbúið árið
1770 og höfðu hérlendir bófar lagt
margar vinnustundir í bygginguna,
þótt ekki verði sagt að þeir hafi
unnið þar óeigingjarnt starf. Bygg-
ingin stendur enn við Lækjargötu í
Reykjavík og er nú kallað Stjórnar-
ráðshúsið.
Með tilkomu hegningarhússins
breyttust dómar mikið í þá átt að
sakamenn voru fremur dæmdir til
fangelsisvistar um lengri eða
skemmri tíma. Var ekki frítt við að
sums staðar væri öfundast út í
fangana í typtunarhúsinu við Arn-
arhól; þeir voru búsettir í einu af
örfáum steinhúsum landsins á
meðan þorri manna hírðist í torf-
kofúm og munu fangarnir oftast
hafa haft þokkalegt að éta en al-
múginn snapaði gams. Fjölmörg
börn komu undir í fangelsinu og
föngum voru kennd börn víða í ná-
grenninu, og stundum var kvartað
yfir drykkjuskap í fangelsinu. Fang-
arnir nutu nokkurs frelsis og
stunduðu meðal annars sjó-
mennsku eða réðust i vistir í ná-
grenninu.
Fýlan í garð tugthúslimanna
kemur glögglega ffam í bréfi sem
Halldór Jakobsson sýslumaður rit-
aði árið 1771 þegar fangelsið hafði
starfað um eins árs skeið. Hann
segir m.a.:
Sagt er að sakafólkið hafi aflað þar
barna, grœði penitiga og jjármuni út
undan, gangandi fyrir utan alslags
járn, opsyn [þ.e. eftirlit] eður eftir-
rekstur sem vinnumenti eður frjálsir
ráðsmenn þeirra fyrir sunnan, eig-
andi kjör og kosti miklu ypparlegri
en frómur og fátœkur almúgi. Hver
einn letitigi getur nú svo vel svarað
sínutn húsbónda eður hústnóður:
Betra er að vera í tugthúsinu en hjá
þér. Égvildifara þangað...
Er ekki ósennilegt að við þessa
skipan mála hafa margir hugsað
hlýlegar til böðlanna en nokkru
sinni fyrr og refsinga sem þeir
lögðu á glæpamenn.
Enda þótt hegningarhúsið við
Arnarhól væri tekið til starfa var
ekki svo að skilja sem böðulsemb-
ættin legðust af; að vísu var orðið
dauflegt í hálshögginu, Guðmund-
ur Ketilsson sem hjó Agnesi og
Friðrik árið 1830 annaðist síðustu
opinberu aftökuna á tslandi, en
landsmenn voru hýddir alla 19. öld-
ina. Undir aldarlok má hins vegar
heita að almenningsálitið í landinu
hefði snúist gegn líkamlegum refs-
ingum. Landsmenn höfðu þá orðið
meira álit á að þeir, sem skrikuðu
fótur á þröngum vegi hins dyggð-
uga lífs, væru dæmdir til refsivistar
upp á vatn og brauð, og settu ekki
lengur fyrir sig hið ljúfa líf innan
fangelsisveggjanna.
Af hagleiksmönnum
Líklega kemur það dálítið flatt
upp á flesta að ffétta, að líflátshegn-
ing hafi verið í íslenskum lögum
fram til 1928 og húðlát lögboðin
refsing allar götur til 1940 er ný
hegningarlög tóku gildi. Vitanlega
var, þegar hér kom sögu, einasta
um dauða lagabókstafi að ræða
(einhvers staðar þykist ég hafa lesið
að Steindór Gunnarsson í Stein-
dórsprenti hafa síðastur hlotið op-
inbera flengingu í Steininum eftir
aldamótin). Líkamlegar refsingar
og þá um leið embætti böðulsins
eru vitnisburður um veröld sem
var, gerólíkt samfélag því sem við
þekkjum; okkur finnst til dæmis
varla við hæfi að tala um handlægni
né hagleik þegar verið er að lýsa líf-
láti, sem þó var sjálfsagt á fyrri tíð.
Færsla í fógetabók Húnavatnssýslu
um aftöku Agnesar og Friðriks ork-
ar svo smekklaus á nútímafólk að
við borð liggur að hún verði hlægi-
leg:
Eftir að presturinn, Jóhann Tóm-
asson, hafði lokið áminningarrœðu
sinni til sakamannsins Friðriks Sig-
Fjölmörg böm komu
undir ífangelsinu og
föngum voru kennd
böm víða í nágrenninu,
og stundum var kvart-
að yfir drykkjuskap í
fangelsinu. Fangamir
nutu nokkurs frelsis og
stunduðu meðal annars
sjómennsku eða réðust í
vistir í nágrenninu.
urðssonar, var höfuð hans tekið af
með einu axarhöggi. Gjörði það
bóndinn Guðmundur Ketilsson, sem
til þess var af amtinu skipaður böð-
ull, og fratndi hann þetta verk, sem
honum var falið, með handlægtti og
ódeigutn huga. Sakamaðurinn Agnes
Magnúsdóttir, sem meðan á þessu
stóð hafði verið geymd á afviknum
stað, þar sem hún gat ekki séð til af-
tökustaðarins, var því næst sótt, og
eftir að aðstoðarpresturinn séra Þor-
varður Jónsson áður tilhlýðilega
hafði búið hana undir dauðann, var
höfuð hennar líka afhöggvið af satna
böðli og með sama hagleik og þeim,
er að framan getur. ©
FIMMTUDAGUR 17. MARS 1994
27