Morgunblaðið - 06.02.2005, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
N
ýting jarðvarma til
raforkuframleiðslu
hefur aukist á
undanförnum ára-
tug og útlit er fyr-
ir að hún muni
vaxa enn á komandi árum. Jarð-
varmavirkjanir hafa að ýmsu leyti
minni áhrif á umhverfi og nátt-
úrufar en vatnsaflsvirkjanir, og
margir binda vonir við að meiri
friður verði um virkjanamál og
uppbyggingu stóriðju í framtíðinni
ef hlutur jarðvarma í raf-
orkuframleiðslunni verður stærri.
Meðal annars er þá horft til
nýrra aðferða sem verið er að þróa
við djúpboranir, sem talið er að
gætu stóraukið afköst jarð-
varmavirkjana. En jafnframt er
bent á að gera verði miklar rann-
sóknir á jarðhitasvæðum áður en
ráðist er í umfangsmiklar fram-
kvæmdir, og að fara verði varlega
í virkjun þeirra.
Eins og sést á meðfylgjandi
skýringarmynd er langmestur
hluti raforkunnar ennþá unninn úr
vatnsafli, eða um 83% árið 2003.
Um 17% voru þá unnin úr jarðhita
og hverfandi hlutfall úr eldsneyti.
Hvað frumorkunotkun á Íslandi
varðar er hlutur jarðhitans þó
rúmlega 50%, enda er þá húshitun
og önnur hitavatnsnotkun talin
með.
Aukið hlutverk jarðhita
Hingað til hefur raforku til stór-
iðjuframkvæmda að langmestu
leyti verið aflað með vatnsafls-
virkjunum. En með undirritun
viljayfirlýsingar Orkuveitu Reykja-
víkur, Hitaveitu Suðurnesja og
Norðuráls um orkukaup vegna
stækkunar álversins á Grund-
artanga urðu þau tímamót að sam-
ið var í fyrsta sinn um að orku til
stóriðjuverkefnis á Íslandi væri al-
farið aflað með jarðvarmavirkj-
unum. Ráðgert er að stækkað ál-
ver taki til starfa á næsta ári.
Þorkell Helgason, orku-
málastjóri, segir að fyrirsjáanlegt
sé að jarðvarminn muni gegna
stórauknu hlutverki.
Hann nefnir að verið
sé að byggja virkjanir
á Hellisheiði og á
Reykjanesi, ekki sé
langt síðan bæði
Nesjavallavirkjun og
virkjunin í Svartsengi
voru stækkaðar, og
stækkun á Kröflu-
virkjun sé í bígerð. Þá
séu miklir möguleikar
fyrir hendi á Norð-
austurlandi, meðal
annars á Þeistareykj-
um og í Gjástykki. Að
sögn Þorkels eru hins
vegar engar vatnsafls-
virkjanir beinlínis í undirbúningi
fyrir utan þær sem þegar hafa
verið heimilaðar, Kárahnjúkavirkj-
un og Búðarhálsvirkjun í Þjórsá.
Jarðvarmavirkjanir
með betri umhverfiseinkunn
Verkefnisstjórn rammaáætlunar
um nýtingu vatnsafls og jarð-
varma skilaði skýrslu um nið-
urstöður fyrsta áfanga áætlunar-
innar í nóvember 2003. Markmið
rammaáætlunarinnar er að leggja
mat á og flokka virkjunarkosti til
raforkuframleiðslu, með tilliti til
orkugetu, hagkvæmni, nátt-
úruverndar og annarra sjón-
armiða um nýtingu, svo sem úti-
vistar og ferðamennsku.
Í niðurstöðum fyrsta áfanga
eru þeir virkjunarkostir sem til
athugunar voru, jafnt í vatnsafli
og jarðvarma, meðal annars
flokkaðir eftir umhverfisáhrifum.
Í a-flokk falla þær virkjanir sem
teljast hafa minnst umhverfis-
áhrif, og þar er hlutur jarð-
varmavirkjana áberandi. Raunar
falla flestar jarðvarmavirkj-
anirnar sem til álita komu í a-
flokk, en einungis tvær vatnsafls-
virkjanir. Þær eru flestar í b eða
c-flokki. Kárahnjúkavirkjun var
metin til samanburðar og lenti í
e-flokki, með þeim virkjunum sem
töldust hafa mest umhverfisáhrif,
en þegar hafði verið tekin ákvörð-
un um að ráðast í
byggingu hennar
þegar vinna hófst við
rammaáætlunina.
Þorkell segir að
það sé fróðlegt að
skoða útkomu jarð-
varmavirkjana gagn-
vart vatnsaflsvirkj-
ununum hvað varðar
umhverfisáhrif. Sam-
kvæmt þessum nið-
urstöðum megi al-
mennt draga þá
ályktun að meiri frið-
ur gæti orðið um
byggingu þeirra jarð-
varmavirkjana sem
koma til álita en hugsanlegra
vatnsaflsvirkjana. En hann undir-
strikar þó að þetta sé ekki ein-
hlítt. Öflugasta jarðhitasvæði
landsins, Torfajökulssvæðið norð-
an Mýrdalsjökuls, þar sem virkja
mætti álíka mikla orku og í Kára-
hnjúkum, lendi til dæmis í um-
hverfisáhrifaflokki d. Það sé vin-
sælt ferðamannasvæði og að mörg
virkjunaráformin þar myndu
væntanlega mæta andstöðu. Hann
bendir ennfremur á að lakari um-
hverfiseinkunn vatnsaflsvirkj-
ananna geti að einhverju leyti
skýrst af því að búið sé að rann-
saka hvern einstakan virkj-
unarkost betur. Áhrif jarð-
varmavirkjananna séu hins vegar
í rammaáætluninni metin út frá
staðalforsendum og sértækar af-
leiðingar þeirra því ekki komnar í
ljós. Þá vísar Þorkell til þess að
reynslan sýni að virkjanir sem
mæti lítilli andstöðu á hugmynd-
astigi geti valdið miklum deilum
þegar á reynir. Því sé erfitt að
draga afgerandi línur í þessum
efnum.
„Að slepptum nokkrum fögrum
stöðum, svo sem við Mývatn eða í
Landmannalaugum, þar sem eng-
in áform eru raunar um að virkja,
þá hygg ég þó að við munum ekki
lenda í jafn miklum deilum um
jarðvarmavirkjanir og um þær
vatnsaflsvirkjanir sem valda
mestum deilunum,“ segir Þorkell.
„Einn kosturinn við jarð-
varmavirkjanir umfram vatnsafls-
virkjanir er sá að þær eru aft-
urkræfar, það er að segja að
hægt er að fjarlægja þær og
ganga þannig frá umhverfinu að
það líti nánast eins út og það var
áður. Til dæmis má nefna Hvera-
rönd við Námaskarð í Mývatns-
sveit, sem er vinsælt ferða-
mannasvæði, en það vita kannski
ekki allir að hverirnir þar eru svo
að segja allir gamlar tilraunabor-
holur. Hins vegar má benda á að
margir virkjanakostir í vatnsafli
eru metnir á við meðal jarð-
varmavirkjun hvað umhverfisáhrif
varðar, eins og fram kemur í nið-
urstöðum rammaáætlunarinnar,
til dæmis Búðarhálsvirkjun í
Þjórsá.“
Kostir og gallar
Þorkell nefnir að jarðhitinn sé
ekki í sama mæli endurnýj-
anlegur og vatnsorkan. „Verið er
að nýta hitanámur í jörðinni og
það er misjafnt að hvaða marki
eða hve ört þær endurnýja sig.
Við mat á orkugetu jarðhitasvæða
er aldrei miðað við að nýtingin
vari lengur en í fimmtíu ár og við
gerð fjárhagsáætlana er miðað
við enn styttri tíma, svo sem
þrjátíu ár, þannig að þær verða
að borga sig upp á þeim tíma og
helst vel það. En væntanlega
Jarðvarmi eða
Áform um byggingu vatnsaflsvirkjana hafa valdið miklum deilum
hér á landi á undanförnum árum. Ýmsir telja að meiri sátt geti
náðst um nýtingu jarðvarma til raforkuframleiðslu og að með nýrri
tækni geti hann jafnvel leyst jökulsárvirkjanir af hólmi innan tíðar.
Aðalheiður Inga Þorsteinsdóttir kynnti sér orkukosti Íslendinga
og ræddi við sérfræðinga um virkjanir og náttúruvernd.
Þorkell Helgason
Ferðamenn á gangi við Kröflu. Sjónarmið um hagnýtingu landsvæða til
raforkuvinnslu annarsvegar og friðunar og útivistar hinsvegar takast á.
Sveinbjörn Björnsson, formaður verkefnisstjórnar
um gerð rammaáætlunar um nýtingu vatnsafls og
jarðvarma, segir að niðurstöður fyrsta áfanga
þeirrar vinnu hafi almennt verið á þann veg að um-
hverfisáhrif jarðhitanýtingar til raforkuframleiðslu
væru metin vægari en af vatnsaflsvirkjunum. En
Sveinbjörn gerir þó þann fyrirvara að þar liggi ekki
jafn mikil þekking og reynsla að baki.
„Það eru viss atriði sem þarf að gæta að varð-
andi jarðhitann,“ segir Sveinbjörn. „Miðað við þau
stóru miðlunarlón sem vatnsaflið krefst er al-
mennt talið að umhverfisáhrifin séu minni þegar
um jarðhita er að ræða. Hins vegar er það svo að
þau jarðhitasvæði sem tekin eru til virkjunar verða
það sem kallað er manngerð, því leggja þarf vegi,
háspennulínur og annað. Þau geta ekki lengur tal-
ist villt og ósnortin. Þó kann að vera að unnt sé að
koma jarðvarmavirkjunum fyrir í afmörkuðum döl-
um þannig að aðrir hlutar svæðisins haldist svo til
ósnortnir. Á Hengilssvæðinu er til dæmis virkjun á
Nesjavöllum og verið að virkja á Hellisheiðinni, en í
rammaáætluninni var mælt með því að Grændal-
urinn fengi að vera í friði sem lengst.
Torfajökulssvæðið er stærsta jarðhitasvæði
landsins, en talið er að orkugeta þess sé á við
Kárahnjúkavirkjun. Verkefnisstjórnin batt vonir við
að greina mætti í sundur vissa hluta
svæðisins þar sem heimila mætti
virkjanir og halda öðrum hlutum al-
veg friðuðum, fyrir útivist og ferða-
menn. En gögnin sem við höfðum til
grundvallar nægðu ekki til að gera
upp á milli einstakra svæða, þannig
að niðurstaðan varð sú að allt Torfa-
jökulssvæðið lenti í flokki d varðandi
umhverfisáhrif virkjana.“
Sveinbjörn segir að í rammaáætl-
uninni sé bent á að skynsamlegt sé
að nýta fyrst háhitasvæðin nærri
byggð, því þar náist betri nýting á
varma. „Þegar jarðvarmi úr há-
hitasvæðum er notaður til raf-
orkuframleiðslu eingöngu nýtast ekki
nema um 10–15% varmans, og ef af-
fallsvatninu er ekki dælt aftur niður í geyminn fara
um 85% til spillis. En ef unnt er að nota varmann
einnig til húshitunar eða í iðnaði næst fram betri
nýting og virkjanir ættu þá jafnframt að verða
hagkvæmari. Þess vegna voru almenn meðmæli
okkar að menn veldu fyrst þau háhitasvæði sem
eru nærri byggð, áður en farið væri að virkja á há-
lendinu. Hér sunnanlands merkir það í raun Heng-
ilssvæðið, Krýsuvík og Reykjanes,
og þá Námafjall, Kröflu og Þeista-
reyki fyrir norðan.“
Sveinbjörn bendir á að uppbygg-
ing jarðvarmavirkjana sé tímafrek-
ari en vatnsaflsvirkjana. „Þegar
vatnsafl er virkjað veita menn
saman ám, stífla og búa til miðl-
unarlón, og byggja virkjunina strax
í fullri stærð. En jarðhitasvæðin er
hins vegar ekki hægt að virkja að
fullu í fyrsta áfanga, heldur verður
að virkja þau í smáum skrefum og
láta líða nokkur ár á milli, svo að í
ljós komi hvernig svæðið bregst við
áður en lagt er meira á það. Þann-
ig höfum við til dæmis verið að
fikra okkur áfram á Nesjavöllum,
þar sem aflið er nú komið upp í 90 MW og stefnt
er að því að ná 120 MW. En til samanburðar mun
afl Kárahnjúkavirkjunar verða 690 MW. Þannig að
ef standa á undir álverksmiðju á borð við þá sem
verið er að reisa á Reyðarfirði þyrfti að þróa fimm
til sex slík jarðhitasvæði í einu upp í 120 MW. Það
gæti tekið 10–12 ár og ekki er víst að markaðs-
aðilinn sem hyggst kaupa raforku fyrir stóriðju geti
beðið svo lengi með að byggja verksmiðjuna upp í
fulla stærð. Þarna eru því ákveðin vandkvæði. En
ef menn geta hins vegar látið sér duga iðnað sem
þarf ekki nema 120 MW virkjun er tiltölulega auð-
velt að bregðast við því með jarðhita.
Þetta er í stuttu máli munurinn á eðli vatnsafls-
virkjana og jarðvarmavirkjana. Menn vita hvað
vatnsaflið gefur af sér, því þeir hafa mælt rennslið í
ánum og þekkja fallið, en það er alltaf óvíst hvernig
jarðhitasvæðin bregðast við þegar farið er að bora
og taka úr þeim, og það getur tekið nokkur ár að
meta hve mikið má leggja á þau.“
Lífríkið lítt rannsakað
Sveinbjörn nefnir einnig að ekki hafi verið gerð-
ar miklar rannsóknir á lífríkinu á háhitasvæðum.
„Eitt af því sem menn vilja gera í næsta áfanga er
að kanna lífríkið á háhitasvæðunum betur og sjá
hvort þar leynist eitthvað sem ástæða er til að
vernda. Við þurfum til dæmis að gæta þess að
spilla ekki svæðum sem geyma mikilvægar hvera-
örverur. Almennt er ekki mikið líf á háhitasvæð-
unum vegna þess að þau hafa tilhneigingu til að
þurrka það út með hita, brennisteini og öðru, en þó
eru viss svæði, eins og til dæmis Grændalurinn,
sem eru vel gróin og geyma fjölbreytt lífríki.“
Minni umhverfisáhrif en meiri óvissa
Sveinbjörn Björnsson