Fréttablaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 24

Það var öðruvísi um að litast áÍslandi fyrir hundrað árum en
nú er, hvort sem litið er til sveita
eða bæja. Torfbæirnir voru enn í
yfirgnæfandi meirihluta til svei-
ta, þónokkur timburhús höfðu ris-
ið og innreið þeirra steinsteyptu
var að hefjast. Í bæjunum var
torfið vikið að mestu, helst fyrir
timbri en steypan var sókn. Í það
heila, yfir landið allt, voru um
54% húsa enn torfbæir.
Samfélagið tók mið af þessu,
stórfjölskyldurnar bjuggu saman
og baðstofumenningin var enn við
lýði. Á stórbýlum voru 20 til 40
manns á heimili sem flest svaf í
baðstofu og voru oftast tvær
manneskjur í hverju rúmi. Lands-
menn voru um áttatíu þúsund og
bjuggu flestir í sveitunum þar
sem bústörfum var sinnt af bænd-
unum og búaliði þeirra. Vélbáta-
væðingin var í þann mund að hefj-
ast en hún breytti miklu um lífs-
hættina í landinu, fólk flutti til
sjávarþorpanna enda mikla vinnu
að hafa við fiskveiðar og verkun.
Verkalýðurinn var að vakna til
vitundar og verkalýðsfélög voru
mörg hver stofnuð á heimastjórn-
artímabilinu.
Harka í stjórnmálunum
Hesturinn og tveir jafnfljótir
voru farartæki þessara tíma en
fyrsti bíllinn kom til landsins árið
1904 og vakti mikla athygli þó
hálfgerð drusla væri. Um þetta
leyti var uppfræðsla barna að
færast úr höndum foráðamanna
þeirra yfir til eiginlegra skóla og í
kjölfarið fylgdi nokkur mennta-
sókn sem endurspeglaðist í stofn-
un Háskóla Íslands árið 1911.
Mikil harka var í stjórnmálunum í
upphafi síðustu aldar og birtist
hún landsmönnum glögglega á
síðum blaðanna sem voru
rammpólitísk. Afþreyingu var
helst að finna á heimilunum og
fátt að sækja annað nema þá helst
fundi í stjórnmálahreyfingunum
og einstaka atvinnuvegafélagi
sem og Góðtemplarareglunni sem
var öflug mjög á árunum upp úr
nítján hundruð. Mikið bar á
nokkrum stórtækum athafna-
mönnum á þessum tíma og fór þar
Thor Jensen fremstur í flokki en
hann lét víða til sín taka í atvinnu-
uppbyggingu landsins og reis og
hneig til skiptis enda stórhuga og
djarfur. Iðn- og tæknivæðingin
var vart hafin og flest gert með
berum höndum. Ýmsar nauð-
synjavörur voru fluttar til lands-
ins og seldar í verslunum sem ým-
ist voru í eigu Íslendinga eða út-
lendinga en hafa ber í huga að
nauðsynjar hafa öðlast aðra og
óljósari merkingu nú en þá var.
Tvær stéttir
Segja má að tvær stéttir hafi
búið í landinu í þá daga enda að-
stöðumunur mikill milli þeirra
sem höfðu það best og hinna verst
settu. Í bæjunum bjuggu betri
borgarar og svo almennir borg-
arar og í sveitunum voru annars-
vegar stórbændur og hinsvegar
kotbændur og vinnufólk. Daglegt
líf nútímamanna á fátt skylt við
þann hversdagsleika sem íslenska
þjóðin bjó við fyrir eitt hundrað
árum. Samskipti fóru fram augliti
til auglitis eða í gegnum sendibréf
sem voru dágóðan tíma á leið milli
landshluta, svo ekki sé minnst á
milli landa. Matarkostur var
einsleitur, menning og listir af
skornum skammti og skemmtan-
ir fábreyttar. Þessi orð eiga auð-
vitað aðeins við séð frá sjónar-
hóli ársins 2004 en mannskepn-
an lagar sig að aðstæðum og ef-
laust hafa menn haft ýmislegt
fyrir stafni og metið sitt mikils á
sínum tíma. Að sama skapi má
ætla að svipaðar lýsingar muni
eiga við um núverandi ástand eft-
ir önnur hundrað ár. Það getur
vafist fyrir ungu fólki í dag að
gera sér í hugarlund hvernig far-
ið var að í upphafi tuttugustu ald-
arinnar þegar rafmagns naut ekki
við, vatnið var sótt í lækinn og
birtu og yls aflað með mikilli
fyrirhöfn og í allt öðrum mæli
en nú er.
bjorn@frettabladid.is
Bíll á Íslandi
Ditlev Thomsen, konsúll og
kaupmaður, hefur flutt bifreið til
landsins. Er hún af Cudell-gerð
og hlaut Thomsen opinberan
styrk til kaupanna, svo í ljós
komi hvort slík farartæki séu
heppileg fyrir íslenskar aðstæð-
ur. Síðar átti eftir að koma í ljós
að bíllinn var ákaflega óhentugur
fyrir íslenskar aðstæður. Hann
reyndist gamall og kraftlítill og
komst lítt áleiðis á íslenskum
vegum. Hann var því fljótlega
fluttur úr landi aftur.
Íslandsbanki hefur starf-
semi
Nýr banki, Íslandsbanki, hef-
ur tekið til starfa. Honum er
ætlað að mæta þörfum atvinnu-
lífsins og veita fyrirtækjum og
félögum lán til framkvæmda.
Vonir standa til að atvinnutæki-
færum fjölgi í kjölfarið. Banka-
stjórarnir verða þrír: Páll
Briem, Sighvatur Bjarnason og
Emil Schou.
Ljós knúið rafmagni
Rafmagnsljós er orðið að veru-
leika. Gerðist það í Hafnarfirði þar
sem virkjun Jóhannesar Reykdal í
Læknum er nýtt til verksins. Von-
ast er til að rafmagnsljós verði
allsráðandi á komandi árum.
Sængurkvennaaðstoð
Stofnaður hefur verið félags-
skapur kvenna sem ætlað er að að-
stoða fátækar sængurkonur.
Fjörutíu og sex konur standa að
stofnun félagsins sem hlotið hefur
nafnið Kvenfélagið Hringurinn.
Ritsími væntanlegur
Ritsími verður senn lagður til
Íslands en Hannes Hafstein ráð-
herra hefur falið dönsku stórfyrir-
tæki að annast lagningu slíks kerf-
is svo unnt verði að síma til ann-
arra landa sem og milli landshluta.
Styr stóð um ákvörðunina en loft-
skeytatæknin á sér öfluga fylgis-
menn í landinu sem telja þá leið
heillavænlegri til fjarskipta.
Fremstur í flokki loftskeytamanna
er Einar Benediktsson skáld.
Hannes heldur þó fast við áform
sín og áætlar að Ísland komist í rit-
símasamband við umheiminn árið
1906.
Rektor lætur af störfum
Dr. Björn M. Ólsen hefur látið
af störfum sem rektor Lærða skól-
ans í Reykjavík og Steingrímur
Thorsteinsson skáld hefur tekið
við. Skólastjórn Björns hefur lengi
verið umdeild og um skeið hefur
ríkt ófremdarástand innan skól-
ans.
Stúlka í Lærða skólann
Laufey Valdimarsdóttir, dóttir
Valdimars Ásmundssonar og
Bríetar Bjarnhéðinsdóttur, hefur
nú fyrst kvenna sest á skólabekk í
Lærða skólanum. Hefur skólaseta
hennar vakið þónokkra athygli
skólabræðra hennar, en Laufey
þykir eldheitur málsvari kyn-
systra sinna.
Heimild: Ísland í aldanna rás.
Ritstj.: Illugi Jökulsson.
24 1. febrúar 2004 SUNNUDAGUR
Hver er maðurinn?
KRAFTMIKIL BARÁTTUKONA
Um er að ræða einstakling sem getur verið
mjög áberandi og liggur sjaldan
á skoðunum sínum.
Kraftmikil
og liðug en
ekki allra
Sú sem spurt er um að þessusinni er annáluð baráttukona.
„Hún er kraftmikil og traust og
hjálpar öllum þeim sem þurfa
hjálp,“ segir Einar Ólafsson, skáld
og bókavörður á aðalsafni Borgar-
bókasafns, og bætir við: „Hún læt-
ur engan eiga neitt inni hjá sér“.
„Kjarnorkukvenmaður, forkur til
vinnu,“ segir Guðmundur Björns-
son læknir sem starfaði með við-
komandi um skeið. „Hún er vel
skipulögð í störfum sínum og
vandar mjög til allra verka. Það
verður þó að segjast að hún er
ekki alveg allra, rekst ekki með
öllu fé, eins og sagt er,“ segir hann
ennfremur. Þriðji viðmælandinn
okkar er Lísa Pálsdóttir, dag-
skrárgerðarmaður á Rás 2. „Kon-
an getur verið mjög áberandi og
leynir aldrei skoðunum sínum,“
segir Lísa en hún er ágætur vinur
viðkomandi. „Hún getur verið
afar skemmtileg og er mjög lið-
ug,“ segir hún nefnir því til sönn-
unar að hún fari auðveldlega í
splitt! Og nú er spurt: Hver er
maðurinn?
Svarið er á blaðsíðu 28. ■
Í dag eru 100 ár liðin frá því Ísland fékk heimastjórn og Hannes Hafstein varð fyrsti ráðherra landsins. Síðan
þá hefur margt breyst á Íslandi. En hvernig var um að litast á landi, hvernig var þjóðfélagið sem Hannes
stjórnaði og hvað var að gerast?
KJARAMÁLIN ÁRIÐ 1904
• Hannes Hafstein ráðherra hafði 8000
krónur í árslaun og auk þess húsnæði og
risnu. Emil Schou, bankastjóri Íslands-
banka, hafði einnig 8000 krónur á ári.
Margir meiriháttar kaupmenn voru taldir
hafa um 10 þúsund króna nettóhagnað á
ári en skattar voru þá mjög lágir.
• Aflaskipstjórar voru með um 3000
króna árslaun og trésmiðir gátu með mikl-
um dugnaði komist upp í 1.500 krónur.
• Með mikilli vinnu þótti gott ef verka-
maður komst upp í 500–600 króna árs-
laun í Reykjavík. Algengasta verkamanna-
kaupið var 25 aurar á tímann en lægra
víðast hvar úti á landi. Verkakonur fengu
helmingi lægra kaup en karlar.
• Lítið sem ekkert almannatryggingakerfi
var til í landinu og engin elliheimili voru.
Fátækt fólk og vanheilt, sem og gamal-
menni, var því algerlega upp á náð sam-
borgaranna komið.
Heimild: www.heimastjorn.is
Í fréttum var þetta helst
FYRSTI BÍLLINN
Fyrsti bíllinn – af Cudell-gerð – var fluttur til landsins með opinberum styrk árið 1904.
Bíllinn þótti drusla og var fljótlega sendur til baka.
FYRSTI KVENNEMANDINN
Laufey Valdimarsdóttir var fyrst kvenna til
að setjast á skólabekk í Lærða skólanum.
Það gerðist árið 1904.
Ísland fyrir hundrað
JOHN KERRY
Þátttakandinn í forvali Demókrataflokksins
er fylgismaður New England Patriots. Hér
kastar hann bolta í framboðsflugvél sinni í
vikunni.
Bandaríkin:
Allir horfa
á sjónvarp
í dag
Bandaríkjamenn koma til meðað sitja fyrir framan sjón-
varpið mestan hluta dagsins í dag,
þar sem Super Bowl, úrslita-
leikurinn í bandaríska fótboltan-
um, fer fram þar í landi, en hann
er sá íþróttaviðburður sem einna
mestra vinsælda og athygli nýtur
á meðal Bandaríkjamanna, þó svo
lítið fari fyrir honum á Íslandi og
annars staðar í Evrópu. Að þessu
sinni keppa til úrslita The New
England Patriots og Carolina
Panthers. Víst er að sala á
kjúklingavængjum og öðru
snakki verður mikil í dag í Banda-
ríkjunum, enda til siðs að flat-
maga fyrir framan kassann af
þessu tilefni. ■