Fréttablaðið - 30.06.2004, Blaðsíða 16

Margt af því sérstaka við stjórn-
mál á Ísland má útskýra með því
hvað þjóðfélagið er agnarsmátt í
samanburði við nær öll samfélög
sem við þekkjum nöfnin á. Það er
til mynda augljóst að störf ráð-
herra á Íslandi eru með nokkuð
öðrum hætti en í stærri samfélög-
um. Ef ráðherrar væru hlutfalls-
lega jafnmargir í Kína og á Ís-
landi væru 60 þúsund ráðherrar
að störfum í Peking. Menn þurfa
heldur ekki að sækja samanburð
svo langt til að sjá þetta því að í
Berlín væru ríflega 3.500 ráð-
herrar við störf ef sama hlutfall
væri á milli kjósenda og ráðherra
og er á Íslandi og jafnvel í litlu
ríki eins og Hollandi væru nær
700 ráðherrar og hátt í fjögur þús-
und þingmenn. Nálægð á milli
kjósenda og stjórnmálamanna er
því öll önnur á Íslandi en víðast
hvar annars staðar í heiminum.
Það felast ýmsir kostir í smæð-
inni en í henni er líka að finna
miklar hættur.
Ráðherrar á Íslandi sinna auð-
vitað margs konar störfum sem
embættismenn sinna í stærri ríkj-
um. Ráðherrum í stærri löndum
er beinlínis bannað að koma ná-
lægt mörgu af því sem íslenskir
starfsbræður þeirra sýsla við.
Það myndi til dæmis flokkast und-
ir vítaverða pólitíska spillingu í
þroskuðum lýðræðisríkjum ef
ráðherra reyndi að skipta sér af
ráðningu embættismanna. Á Ís-
landi eru menn hins vegar ráðnir
í bæði hæstu og lægstu embætti
eftir pólitískum skoðunum og per-
sónulegum duttlungum ráðherra.
Íslenskir ráðherrar sinna líka af-
greiðslu alls kyns sértækra er-
inda sem í stærri samfélögum
þætti beinlíns óeðlilegt að stjórn-
málamenn kæmu nálægt. Þeir
ráða líka yfir alls kyns sporslum
sem haldið er frá stjórnmála-
mönnum í stærri ríkjum.
Af þessu leiðir ekki aðeins
pólitísk spilling eins og viðgengst
við val á mönnum til hvers konar
starfa fyrir íslenska ríkið, heldur
leiðir þetta líka stundum til þving-
andi andrúmslofts sem þætti und-
arlegt og einstaklega vont í
þroskuðum lýðræðisríkjum. Ráð-
herrar á Íslandi verða oft að fyr-
irferðarmiklum einstaklingum
sem óheppilegt getur verið fyrir
menn að hafa mikið á móti sér.
Við þær aðstæður geta einstak-
lingar á fjölmörgum sviðum þjóð-
lífsins séð sér nauðsyn í því að
þóknast valdamönnum með ein-
hverjum hætti. Oft er um lifi-
brauðið sjálft að ræða. Eða þá ótta
um að svigrúm og möguleikar
skerðist með einhverjum hætti. Í
stærri og þroskaðri lýðræðissam-
félögum er ekkert slíkt að finna. Í
Bretlandi þurfa ekki aðrir lands-
menn en þingmenn verkamanna-
flokksins að hafa áhyggjur af því
hvað Tony Blair kann að finnast
um þá. Í Þýskalandi hafa ekki
einu sinni flokksmenn kanslarans
áhyggur af því hvað kanslaranum
kann að finnast um þá, og fólki í
stjórnsýslu, viðskiptum, fjölmiðl-
un eða á öðrum sviðum samfé-
lagsins þætti forkastanlegt að það
skipti máli hvaða skoðanir ein-
hver ráðherra kann að hafa á
þeim, verkum þeirra eða skoðun-
um.
Kostirnir við smæðina eru
margir en þeir eru einstaklega
illa nýttir á Íslandi. Útlendir
áhugamenn um stjórnmál spyrja
stundum að því hvort smæð ís-
lenska samfélagsins tryggi ekki
að lýðræðið okkar sé einstaklega
þróttmikið og virkt. Stærð og fjöl-
breytileika stórra nútímasamfé-
laga er oft nefnd sem ástæða þess
hvað erfitt reynist að gera lýð-
ræðið innihaldsríkt. Flestum
kemur á óvart að heyra að Ísland
er eitt örfárra ríkja í Evrópu sem
ekki hefur á síðustu áratugum
notað þjóðaratkvæðagreiðslu til
að skera úr um átakaefni í stjórn-
málum. Nær öll Evrópuríki hafa
notað þjóðaratkvæðagreiðslu í
vaxandi mæli á síðustu áratugum.
Rökin gegn þjóðartkvæða-
greiðslum eiga þó flest einstak-
lega illa við um Ísland. Þeir sem
vara við beinu lýðræði segja að
nútímasamfélög séu í senn svo
stór, flókin og margskipt að rök-
ræður, prútt og samningar á milli
stjórnmálamanna og hagsmuna-
aðila séu heppilegri leiðir til
finna skynsamlegar og ábyrgar
lausnir en almennar atkvæða-
greiðslur um einfalda kosti.
Menn vara sérstaklega við því að
minnihlutahópum stafi hætta af
beinu lýðræði og segja að nútíma-
samfélög séu svo sundurleit að of
mikil fjarlægð sé á milli þjóðfé-
lagshópa til að þeir virði hags-
muni hvers annars. Enginn sem
þekkir stærri samfélög myndi
kannast við þetta sem lýsingu á
okkar þjóðfélagi.
Önnur rök gegn tíðri notkun á
þjóðaratkvæðagreiðslum snúa að
rökum fulltrúalýðræðisins. Á Ís-
landi hafa þau rök komið fram í
sérlega frumstæðu formi sem
áhersla á að þingið eigi að ráða af
því að á Íslandi sé þingræði, sem
virðist raunar dálítið misskilið
hugtak. Með sama hætti mætti þá
væntanlega segja að lýðurinn ætti
að ráða úr því að á Íslandi er lýð-
ræði. ■
Þ að var athyglisvert að heyra afstöðu ráðherra gagnvartskýrslu nefndar vísra flokksmanna stjórnarflokkanna umkosti þess að setja einhver höft á komandi þjóðaratkvæða-
greiðslu um fjölmiðlalögin. Þótt nefndin teygði sig langt í tillög-
um sínum voru þær hófstilltar í samanburði við hugmyndir sem
ráðherrarnir höfðu áður varpað fram. Ráðherrar höfðu viðrað
hugmyndir um að setja skilyrði fyrir lögmæti kosninganna við
75 prósent kosningaþátttöku. Nefndin telur ekki hægt að setja
þetta mark hærra en 50 prósent. Ráðherrarnir höfðu lagt til að
50 prósent kosningabærra manna þyrfti til að fella lögin úr gildi
en nefndin telur það algjör efri mörk að miða við 44 prósent –
hún leggur til að ef þessi leið verði farin verði mörkin sett á bil-
inu 25 til 44 prósent kosningabærra manna. Bæði Geir H. Haar-
de og Björn Bjarnason tjáðu sig eftir að skýrsla nefndarinnar
var birt og völdu báðir ýtrustu mörk. Ráðherrarnir vilja því
teygja sig eins langt í að setja höft á þjóðaratkvæðagreiðsluna
og mögulegt er. Þeir velja vafasamari leið – það er að miða við
hlutfall kosningabærra manna fremur en kosningaþátttöku – og
þeir kjósa ýtrustu mörk haftanna.
Það orkar mjög tvímælis að setja þau skilyrði á þessa þjóðar-
atkvæðagreiðslu að miða við að tiltekið hlutfall kosningabærra
manna þurfi að greiða atkvæði gegn fjölmiðlalögunum til að
þau falli úr gildi. Með þessu fyrirkomulagi búa kjósendur við
ólíkan kost. Það er engin ástæða fyrir þá sem eru fylgjandi lög-
unum að mæta á kjörstað. Atkvæði þeirra vegur ekkert þyngra
í kjörkassanum en ef þeir sitja heima. Aðeins þeir sem vilja
greiða atkvæði gegn lögunum þurfa að mæta á kjörstað. Ef þeir
forfallast einhverra hluta vegna skipta þeir um skoðun og verða
fylgjandi lögunum frá sjónarhóli kosninganna. Í slíkum kosn-
ingum væri ekki verið að bera lögin undir þjóðina heldur væri
verið að bjóða þjóðinni að fella lögin úr gildi. Atkvæðagreiðsl-
an snerist ekki um efni laganna heldur afgreiðslu Alþingis á
lögunum. Þar af leiðandi mætti líta svo á ef lögin væru felld í
slíkri atkvæðagreiðslu fælist í því vantraust á Alþingi og eðli-
legt væri að boða til nýrra þingkosninga strax.
Ef farið væri að óskum ráðherranna um að 44 prósent at-
kvæðabærra manna þurfi að greiða atkvæði gegn lögunum
gæti sú staða komið upp í kosningum að 66 prósent kjósenda
vildu fella lögin en 34 prósent að þau héldu gildi en þar sem
kosningaþátttaka hefði verið 66 prósent þá yrðu lögin eftir sem
áður áfram í gildi. Væri það ekki hálf undarleg staða fyrir rík-
isstjórnina og meirihluta Alþingis – vilja ráðherrarnir í raun og
sannleik sitja uppi með slíka niðurstöðu? Eru þessi lög svo góð
að þau séu æðri vilja meirihlutans?
Það er eðlilegt að ráðherrarnir berjist hart fyrir því að binda
vilja sinn í lög, að þeir verjist gagnrýni andstæðinga sinna, telji sig
vita betur en flestir þeir sem þeir leita ráða hjá og séu ósammála
forseta Íslands – en það er hvorki réttlætanlegt né ráðherrunum í
hag að meta vilja sinn æðri vilja meirihluta landsmanna í frjálsum
og almennum kosningum. Þótt þetta sé allt hið ágætasta fólk þá
verður það að beygja sig undir grundvallarreglur lýðræðsins. ■
30. júní 2004 MIÐVIKUDAGUR
MÍN SKOÐUN
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
Það er augljóst af viðbrögðum ráðherra að ríkisstjórn-
in vill skerða rétt kjósenda í komandi þjóðaratkvæða-
greiðslu eins og framast er unnt.
Vilji þjóðarinnar er
æðri vilja þingsins
ORÐRÉTT
FRÁ DEGI TIL DAGS
Það er hvorki réttlætanlegt né ráðherrunum í hag
að meta vilja sinn æðri vilja meirihluta lands-
manna í frjálsum og almennum kosningum.
,,
FISKBÚÐIN HAFBERG
Gnoðarvogi 44, sími 588 8686
Glænýjar lúðusneiðar
aðeins 790 kr. kg
25% afsláttur
af fiskréttum
Tilboðið gildir aðeins í dag
ÚTGÁFUFÉLAG: Frétt ehf. RITSTJÓRI: Gunnar Smári Egilsson FRÉTTASTJÓRI: Sigurjón M. Egilsson RITSTJÓRNARFULLTRÚAR: Steinunn Stefánsdóttir og Jón Kaldal
AUGLÝSINGASTJÓRI: Þórmundur Bergsson RITSTJÓRN, AUGLÝSINGAR OG DREIFING: Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550 5000 SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 515 75 06
NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is SETNING OG UMBROT: Frétt ehf. PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja ehf. Fréttablaðinu er dreift
ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar, 1.100 krónur á mánuði. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. ISSN 1670-3871
Í DAG
BEINT LÝÐRÆÐI
JÓN ORMUR
HALLDÓRSSON
Á Íslandi eru menn
hins vegar ráðnir í
bæði hæstu og lægstu emb-
ætti eftir pólitískum skoð-
unum og persónulegum
duttlungum ráðherra. Ís-
lenskir ráðherrar sinna líka
afgreiðslu alls kyns sértækra
erinda sem í stærri samfé-
lögum þætti beinlíns óeðli-
legt að stjórnmálamenn
kæmu nálægt.
,,
Þvingandi andrúmsloft
Ekki sama hver er
Allt útlit er nú fyrir farsælar málalyktir í
framhaldsskólamálinu og að börn sem
nú voru að útskrifast úr grunnskóla fái
inni í framhaldsskólum landsins í haust.
Einkennilegar þóttu samt þær deilur sem
örlaði á á milli flokkssystkinanna Þor-
gerðar Katrínar Gunnarsdóttur mennta-
málaráðherra þegar hún lofaði fyrst
aukafjárveitingu til að leysa vandann og
Einars Odds Kristjánssonar, varafor-
manns fjárlaganefndar sem brást hinn
versti við og taldi að all-
ar upplýsingar hefðu
legið fyrir í lok síð-
asta árs og ætti
því ekki að
þurfa að
koma til
aukafjárveitingar. Vaknar því sú spurning
hvort mistök hafi verið gerð og fjöldi
nemenda í haust gróflega vanreiknaður,
eða hvort vigt Þorgerðar Katrínar, sem
sumir hafa talað um sem næsta formann
Sjálfstæðisflokksins, sé bara ekki meiri en
svo að hún ráði við að kría út aukafjár-
veitingar ein og óstudd. Í frétt Morgun-
blaðsins í gær kom svo fram að núna
væri Einar Oddur reiðubúinn að styðja til-
lögu um aukafjárveitingu, eftir að Geir
Haarde fjármálaráðherra hefur lagt bless-
un sína yfir málið.
Kjörfylgi forsætisráðherra
Mikið hefur verið rætt um úrslit forseta-
kosninganna og menn ekki á eitt sáttir
um hvernig beri að meta stuðning þjóð-
arinnar við forsetann. Til eru þeir sem vilj-
að hafa gera lítið úr stuðningi við Ólaf
Ragnar og gera því skóna að þeir sem
ekki mættu á kjörstað hafi með því verið
að halda eftir stuðningi við hann. Svo er
þó ekki um alla. Til dæmis spurði eldri
sjálfstæðiskona í framhaldi af þessum
vangaveltum hvers hún og hennar félag-
ar ættu þá að gjalda þegar fyrirséð væri
að Halldór Ásgrímsson kæmist í valda-
mesta embætti landsins í haust, með
lágmarksfylgi á bak við sig, allt í skjóli
Sjálfstæðisflokksins. Sagðist hún lítið
gefa fyrir vangaveltur um fylgi forsetans
þegar þetta væri haft í huga.
degitildags@frettabladid.is
Réttu upplýsingarnar
Í hverju fólst blaðamennska
Morgunblaðsins á dögum kalda
stríðsins? Hún fólst í því að upp-
lýsa almenning á Íslandi um af-
leiðingar kúgunar og harðstjórn-
ar kommúnismans [...] Þegar
forsetinn talar um „gamla
kaldastríðsstílinn“ er hann að
tala um blaðamennsku sem
snerist um að leiða fram réttar
upplýsingar.
Morgunblaðið 29. júní.
Skákin tekin í haust
Þátttakan og auðu atkvæðin
varpa ekki miklum skugga á
traust þjóðarinnar á forsetanum.
Þau eru hins vegar ábending
um, að andstæðingar fjölmiðla-
laganna eiga ekki auðvelt tafl í
þjóðaratkvæðagreiðslunni í
haust. Þau benda til, að fjöl-
mennur minnihluti styðji fjöl-
miðlastefnu stjórnvalda. Ríkis-
stjórnin á mikið í auðu atkvæð-
unum, enda gaf málgagn forsæt-
isráðherra út óbeina dagsskipun
á forsíðu um gildi auðra at-
kvæða.
Jónas Kristjánsson
DV 29. júní.
Sáttur á Selfossi
Lánasjóðurinn er stofnun sem
skiptir ekki mestu máli hvar er
staðsett. Það fór vel um sjóðinn í
Reykjavík en það var ekkert
nauðsynlegt að hann væri þar.
Ég tel að það hafi ekki verið illa
ráðið að flytja sjóðinn hingað.
Fæstir lánsumsækjendur koma
til okkar þannig að í raun skiptir
staðsetningin ekki verulega
miklu máli.
Guðmundur Stefánsson, fram-
kvæmdastjóri Lánasjóðs Landbúnað-
arins.
Glugginn, Árborgarblað, júní 2004.