Tíminn - 01.04.1973, Blaðsíða 7

Sunnudagur 1. aprll. 1973
TÍMINN
7

í „gamla daga”. Þá fengu margir mjólkina heimsenda. Myndin sýnir
sendisvein á heimsendingarhjóli, eins og notuö voru fyrir striöiö I
Reykjavik.
sem allir voru sammála um i
héraöi og á alþingi.
Ekki verður annað sagt, en
undirbúningur að stofnun
mjólkurbúsins hafi verið vand-
aður. Arið 1926 var danskur
mjólkurfræðingur J. Diedriksen,
fenginn af rikisstjórninni til að
kanna málið og ferðaðist hann
hér um sumarið og skilaði álits-
gerð og ennfremur gerði Jónas
Kristjánsson, samlagsstjóri á
Akureyri, grein fyrir skoðunum
sinum, en hann var lærður
mjólkurfræðingur. Auk þessa
störfuðu nefndir i héraði og á
vegum ráðuneytisins að málinu
af miklum dugnaði.
Mjólkurbú Flóamanna tók til
starfa 5. desember 1929, en þá
hafði verið stofnað samvinnu-
félag, en búið hafði verið reist
með samkomulagi milli stjórnar
Flóaáveitunnar, mjólkurbús-
stjórnarinnar og rikisstjórnar-
innar. 52 bændur skuldbundu sig
til þátttöku I mjólkurbúinu og áttu
þeir 324 kýr, er greinir frá i
heimildum.
Mjólkurbúið kostaði fullgert
333.324.25 og var þá reiknað með
að búið gæti tekið á móti 3
milljón kólóum af nýmjólk á
ári, en það þykir sýna nokkurn
stórhug.
Rjómabú
Það verður ekki hjá þvi gengið,
að þótt áveitan með aukinni gras-
nyt, samgöngubætur við neyt-
endamarkað með bifreiðum séu
veigamestu þættir i hugmyndinni
að mjólkurbúinu, að þá hafi
rjómabúin svonefndu, einnig
gengt hlutverki i þróun mála.
Rjómabúin tóku við rjóma af
bændum og strokkuðu smjör, sem
selt var til Englands.
Fyrsta rjómabúið var stofnað
árið 1900 að Seli i Hrunamanna-
hreppi og var það Agúst i
Birtingaholti, sem gekkst fyrir
stofnun þess, en það var Sigurður
Sigurðsson, ráðunautur, sem
mest hvatti menn til stofnunar
rjómabúa. Flest voru rjómabúin
á árunum 1906-1908, en þá voru
þau 34 talsins, en þeim fór siðan
fækkandi og lögðust að mestu af i
fyrra striðinu, þegar tók fyrir
þennan útflutning. Rjómabúin
eru merkilegur kafli i atvinnu-
sögunni og eru fyrstu tilraunin til
íðnvæðingar á mjólkurvörum.
Fyrsti dagurinn
hjá mjólkurbúinu
Fyrsta' daginn, sem tekið var á
móti mjólk i Mjólkurbúi Flóa-
manna, bárust búinu 1284 kiló af
mjólk frá 52 framleiðendum.
Vegakerfið var frumstætt.Sumir
óku mjólk sinni i hestakerrum,
aðrir á sleðum, enn aðrir settu
brúsana á klakka og reiddu hana
þannig til búsins, en örfáir fram-
leiðendur báru mjólkina á
sjálfum sér til búsins og mun að
minnsta kosti einn framleiðandi i
nágrenninu hafa borið mjólk sina
árum saman til innlegs, og við
sjáum bændurna þokast yfir
freðna jörðina i áttina að búinu,
þar sem spúði svörtum kolareyk
úr himinháum reykháfi, sem
gnæfði yfir Flóann,. eins og
ábúðarfullt tákn um komandi tið.
Fyrsta starfsárið (var reyndar 13
mánuðir) nam innvegin nýmjólk
1.2 milljón kilóum og fram-
leiðendur urðu um 200 (1930).
Arið 1935 nam innvegið mjólkur-
magn 3 milljón kilóa, eða náði
þeim afköstum, er reiknaö hafði
verið með að það gæti tekið á móti
með fullum afköstum og mjólkur-
framleiðendur nálguðust 400.
Markaðsmálin og
mjólkur-
salan til Reykjavikur
Mjólkursala til Reykjavikur frá
sveitunum austan heiðar, er
nokkru eldri en Mjólkurbú Flóa-
manna. Einstakir bændur i ölfusi
höfðu komið sér upp viðskipta-
samböndum og seldu afurðir,
smjör, rjóma og nýmjólk til
Reykjavikur. Oft tveir, eða fleiri
saman og fóru tvisvar i viku til
Reykjavikur til að selja afurðir.
A þeim tima voru engar fastar
ferðir með vögnum, sem hægt var
að nota til þess að koma skipulagi
á afurðasöluna. Samt er liklegt að
þessir bændur hafi opnað leiðina
til hálfs, hafi sýnt, að það var
ekki nein fjarstæða að ætla sér að
selja mjólkurvörur úr Arnes- og
R a n g á r v a 11 a s ý s 1 u m til
Reykjavikur með skipulögðum
hætti. En þegar suður kom, var
svo annað mál með að selja
mjólkina. Mjólkursölumálin i
höfuðborginni voru skipulagslaus
glundroði. Um þetta segir
Eyjólfur Jóhannsson, sem eflaust
hafðimanna viðtækasta þekklngu
á mjólkursölumálum i höfuð-
borginni, i grein, sem hann birtir i
Morgunblaðinu 21. des. 1933:
„Mjólkurbúðir eru um 100 i
bænum... Mjólkurbandalagið
telur að mátulegt væri að hafa 25
búðir. Kostnaður við 75 búðir
sparastað mestu leyti. Láta mun
nærri að i þeim 100 búðum, sem
nú starfa, séu seldar um 4
milljón litrar á ári”. Þegar þetta
er skrifað eru ibúar Reykjavikur
um 32.000. (1934eru ibúar 32.974)
A þessum árum var það mjög
algengt, að 3-4 m jólkurbúðir væru
á sama horninu, eða i grennd við
hverja aðra. Margir aðilar
seldu mjólkina og milli þeirra
var engin samvinna. Þó kom að
þvi aö upp úr sauð og afleiöingin
var Mjólkurlögin svonefndu, sem
voru mikið hitamál á sinum tima.
Arið 1933 flutti Ólafur Thors
frumvarp til mjólkurlaga, þar
sem ákvæði voru um geril-
sneyðingu á allri mjólk, sem
framleidd væri til neyzlu i
Reykjavik og á Korpúlfsstöðum.
Ennfremur gerði hann ráð fyrir,
að verðjöfnunargjald skyldi
greitt á mjólk allt að 130 kiló-
metra frá Reykjavik. Eftir mikið
þóf var fyrsta grein frumvarpsins
samþykkt. Mjólkurlögin frá 1934
og 1935 komu fyrst fram sem
bráðabirgðalög til að reyna að
rétta bændastéttina við og skapa
mjólkurvörum fastan markað.
Hér var um að ræða einkaleyfi
mjólkurbúa til að selja mjólk og
rjóma og nýtt skyr á þeim sölu-

UtVT

Guðmundur Eiriksson mjólkurfræðingur við mjólkurpökkunarvél, er pakkar I plastpoka, sem verða til
I vélinni sjálfri. Um 12.000 einingum er pakkað i þessari véi á hverjum degi.

0
tív : J*1!
stöðum, þar sem þau geta selt
daglega framleiðslu sina.
Mjólkurlögin voru mikið hitamál
og vöktu svæsnar deilur og póli-
tisk sjónarmið blönduðust i deil-
urnar.
Ekki er ástæða til að rekja gang
þeirra mála hér, rök eða
gagnrök, en málið var óvenjulegt
— enda höfðu margir hagsmuna
að gæta. Upp úr þessu komust
mjólkursölumálin i það horf, sem
þau eru núna, með stofnun
Mjólkursölunnar, er tók til starfa
15. janúar 1935 og seldi mjólk i 20
búðum, en þá hafði mjólkurbúð-
um verið fækkað úr 105 i 28.
Mjólkurbú Flóamanna var með i
stofnun Mjólkursamsölu Reykja-
vikur og hefur alla tið siðan verið
einn helzti framleiðandi fyrir
Reykjavik. Flutti til dæmis áriö
1963 22.935.209 kiló af mjólk og
mjólkurvörum til Reykjavikur.
Baidur Björnsson, við eina skilvinduna I Mjólkurbúi Flóamanna.