Tíminn - 01.04.1973, Blaðsíða 28

28
TÍMINN
Sunnudagur 1. april. 1973
Fiskvinnsla
og peningalykt
Anders Bondesonheitir Svii, sem dvalizt hefur hér á landi og unnið meðal
annars i fiskvinnslustöð. Eftir hann hefur birzt svoiátandi grein i
timariti.
„ÞAÐ er eins og vettlingi liafi
veriö fleygt á ströndina. Þar er
Ólafsvik. Þangaö er dagleiö úr
Reykj; vik I áætlunarbil. Bærinn
er noröan vert viö Snæfellsjökul,
og brött fjöllin viö jökulræturnar
setja mannabyggöinni skoröur.
Kirkjan er rétt undir fjallsveggn-
um, og neöar er pösthúsiö.
ibúðarhúsin eru i beinum rööum
eins og net hafi verið hengd til
þerris. í skammdeginu iáta þau
litiö yfir sér.
Fiskvinnslustöövarnar eru
veltiás alls i Ólafsvik. Fyrst er
flakað, og svo er búiö um fiskinn,
áöur en hann er hraöfrystur.
Fiskibátarnir eru alltaf á sjónum.
Þetta er á hæstri vertiö, og hver
stund er mikilla peninga virði.
Fiskvinnslustöövar laða til sin
fólk af öllu landinu. Það kemur og
býr i húskynnum fiskvinnslu-
stöðvanna, eigendur þeirra láta
þvi i té húsnæði og fæði.
Ég vinn i fiskvinnslustöð og bý i
litlu herbergi meö tveim ts-
lendingum, þar sem rúm og stól-
ar eru einu húsgögnin. Vinnan er
ströng. Ég sé herbergisfélaga
mina sjaldan, þvi aö þeir vinna
langt fram á kvöld dag eftir dag.
Þeir, sem vinna að fiski, verða að
haga sér eftir fiskigöngunum og
peningalyktinni.
Herbergisfélagar minir eru úr
Reykjavik. Þeir hafa verið ráðnir
til vinnu i ákveðinn tima, og þeg-
ar ráðningartiminn er úti, fara
þeir burt og leita fyrir sér annars
staðar. Þetta er talsvert annaö en
Klondyke-rómantikin, sem svo
oft er lýst, þegar talað er um at-
vinnuleit islenzkra verkamanna.
Heimafólk i Ólafsvik sér fisk-
vinnslustööina áreiðanlega öðr-
um augum en þeir, sem þveitast
þannig fram og aftur, þvi að
vinnslustöðvarnar eru lifæð
byggðarlagsins, og ég býst við, að
flestir .heimamanna hafi unnið i
þvi einhvern tima á ævinni. I
Reykjavik hitti ég unga Is-
lendinga, sem lýstu fyrir mér
þeirri félagslund, sem þróaðist,
þegar menn fóru i vinnu i þessum
fiskvinnslustöðvum. Það var að
minnsta kosti fullyrðing þeirra.
En ég heyrði lika sögu um verka-
mann, sem ekki undi sér við vinn-
una, fór til yfirmanns sins og
sagði upp. En fór svo i fisk-
vinnslustöð hinum megin við göt-
una.
Fiskvinnan er óumdeilanlega
ströng, og aðbúnaðurinn sætir
viða mikilli gagnrýni. En ís-
lendingar reyna ekki að flýja frá
veruleikanum — þá skoðun hef ég
myndað mér, þegar ég reyni að
gera mér grein fyrir sögu lands-
ins. Og sagan er enn að gerast. Is-
land er fiskimannaland. Allt væri
i húfi, ef ekki væri fiskur á miðun-
um, og þúsund ára krafa Is-
lendinga til fisksins og gæða
landsins er áþreifanleg stað-
reynd. Þeir dagar voru, að ekki
var mikill vellingur i pottinum —
einkum á meðan danskir
einokunarkaupmenn réðu öllu á
verzlunarstöðunum.
Arið 1550-1850 var Island ný-
lenda Dana. 1602 kom danska ein-
veldið á kaupeinokun, sem hélzt
allt til loka átjándu aldar. Þá
fyrst fengu aðrir rétt til þess að
verzla. Þetta var timabil kúgunar
og niðurlægingar.
Fólkið i Ólafsvik og öðrum
byggðarlögum urðu að selja ein-
um kaupmanni allar afurðir sin-
ar, og þeir máttu ekki kaupa neitt
af öðrum en honum. Ég talaði við
gamla konu, uppalda i Breiða-
fjarðareyjum. Saga hennar var
sagan um örbirgð og þrældóm
forfeðranna. Hún sagði mér af
bændum, sem voru auðmýktir,
þegar þeir reyndu að selja varn-
ing sinn. Danski kaupmaðurinn
var voldugur maður, en samt sem
áður var hann einmana á
verzlunarstaðnum' þvi að aðrir
forðuðust umgengni við hann.
Þetta fyrirkomulag olli þvi, að
bændurnir gátu engum framför-
um tekið. Arðurinn af iðju bónd-
ans hvarf úr landi. Hans naut við i
Danmörku. Bóndinn var lægsta
þrepið ilöngum stiga, sem teygði
sig frá kaupmanninum, sem hann
var undirorpinn, allt til dönsku
krúnunnar. Þetta leiddi til að Is-
lendingar sátu fastir i neti
fátæktarinnar. Þeir voru ekki fá-
tækir af þvi, að þeir áttu heima i
afskekktu landi eða einangruðum
byggðarlögum, heldur vegna ný-
lendurfyrirkomulagsins. Þeir
sprengdu lika af sér fjötrana. A
nitjándu öld óx þjóðernishyggj-
unni fiskur um hrygg, og þar
höfðu bændurnir forystuna og
mynduðu öflug samvinnufélög.
Þar varð hart strið. Það varð
upphaf þess, að danska kaup-
mannaveldið var kveðið í kútinn.
Ég fór frá tslandi að kvöldi I
marzmánuði. Það er búið að
skipa upp úr fiskibátunum, og
sérkennilegan þef leggur um allt.
Hann er óþægilegur þeffærum
þeirra, sem ekki hafa vanizt hon-
um. Islendingar kalla hann pen-
ingalykt.
Mér gekk vel heim til Sviþjóð-
ar. Svo fékk ég bréf frá islenzkum
kunningja, i Reykjavik. Hann
skrifar:
„Alþjóðadómstóllinn i Haag
hefur komizt að niðurstöðu, sem
er andstæð hagsmunum Is-
lendinga og þen'nan úrskurð nota
liverfihjól, sem hefur einnar miiljón kilóvatta afkastagetu
Til hvei
risavék
tæki
Eftir Juri
A þessu ári verður smiðað i
Sovétrikjunum hverfihjól sem
hefur 800.000 kilówatta afkasta-
getu. Og nú er unnið að teikning-
um að vélasamstæðu, sem mun
hafa 1.200.00 kilówatta afkasta
getu. Þrátt fyrir þetta skarar
sovézki orkuiðnaðurinn ekki fram
úr öðrum greinum i þróuninni
heldur haldast þær i hendur. Til
dæmis hafa verið sett upp i sum-
um efnaverksmiðjum tæki sem
framleiða 400.000 til 450.000 tonn
af ammoniaki á ári, en fyrir
aldarf jórðungi var ársfram-
leiðsla allra sovézkra verksmiðja
af ammoniaki álika mikil. Tæki,
sem gerð hafa verið fyrir málm-
iðnaðinn eru engu siður stórvirk,
t.d. 5.000 rúmmetra járnbræðslu-
ofn og tæki sem framleiða allt að
350 tonn af stáli i einni mótun.
Er tilhneigingin sú að smiða að-
eins risa vélar? Alls ekki. En við
rekum ákveðna efnahagsstefnu.
Markmið hennar er að framleiða
meira með minni tilkostnaði.
Framleiðslugeta járnbræðslu-
ofns, sem er 5000 rúmmetrar, er
60% meiri en járnbræðsluofns,
sem er 2000 rúmmetrar. Og fram-
leiðslukostnaðurinn á hvert tonn
verður 12% lægri. Að þvi er varð-
ar vélasamstæður efnaiðnaðar-
ins, þá er afkastageta þeirra 10
sinnum meiri en afkastageta
smærri tækja. Og sama er hlut-
fallið i orkuiðnaðinum. Minna
hráefni og vinnuafl þarf til að
framleiða kilówattstundina.
Þannig eykst framkvæmdaafl
þjóðarframleiðslunnar verulega,
en það þýðir að minna fé þarf að
eyða i vélar en meira fæst til þess
að auka velmegun þeirra sem
vinna við vélarnar.
Framleiðsla véla samstæðna,
sem auka afkastagetuna er eitt af