Tíminn - 01.04.1973, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 1. aprll. 1973
Sunnudagur 1. aprll. 1973
Atlantshafssprungan
flutti sig yfirGrænland
LEÓ KRISTJÁNSSON heitir ungur visindamaður, sem i siðasta mánuði
lauk doktorsprófi i jarðeðlisfræði við Memorial University of Newfound-
land i St. Johns. Doktorsritgerð hans fjallaði um bergsegulmælingar, sem
hann hefur gert á íslandi, Grænlandi og Baffinslandi til að gefa visbending-
ar um aldur berglaga, landrek, og hreyfingar segulskautanna. Efni þessi
eru ætið mjög forvitnileg, og þvi þótti okkur vel við hæfi að heimsækja Léó á
Raunvisindastofnun Háskólans, þar sem hann er nú við störf.
Leó er kvæntur Elinu ólafsdótt-
ur, en hún lauk magisterprófi i
lifefnafræði frá Memorial Uni-
versity um svipað leyti og Leó
lauk sinu námi. Þess má til gam-
ans geta, að á aðfangadag 1970
fæddist þeim hjónum sonur, sem
skirður var Kristján. Mun hann
að likindum vera fyrsti tslending-
urinn, sem fæðzt hefur á
Nýfundnalandi i tæp eitt þúsund
ár.
Er við höfum komið okkur fyrir
á vinnustofu Leós á Raunvisinda-
stofnun, gefum við honum orðið
til aö segja frá rannsóknum sin-
um og námi.
— Er fór til Nýfundnalands
1969 og hélt þá áfram námi i jarð-
eðlisfræði, við eðlisfræðideild
háskólans þar, sem heitir
Memorial University of New-
foundland, og er i St. Johns. Ég
hafði áður heyrt, að prófessor
þar, Deutsch að nafni, væri mjög
þekktur á þvi sviði, sem ég haföi
áhuga á að fullnuma mig á,
þ.e.a.s. bergsegulmælingum, svo
aö ég afréð að skrifa honum, og
spyrja hvort pláss væri fyrir mig
þar, og fékk þaö svar, að ég skyldi
bara koma.
Nú svo fór ég, að visu meö hálf-
um huga, þvi aö maður hafði
heyrt ýmsar sögur um þetta land,
t.d. frá mönnum, sem þarna
höfðu verið á togurum, en það
kom þó fljótt i ljós, að þetta var
ósköp svipað og hér. Veðurfarið
er t.d. svipaö, ibúafjöldinn álika,
stærð landsins og loftslag, mennt-
un og atvinnuhættir, — allt er
þetta svipað og það, sem maður
átti að venjast. Ég kunni þvi
ágætlega við mig, þarna var sam-
félagið alls ekki eins mikið aftur
úr og maöur hefði getað gert sér i
hugarlund af þvi, sem ég hafði
heyrt áður en ég fór.
Bergsegulmælingar
Ég var þarna svo næstu tvö árin
við nám, og vann þá að ritgerö
um efni, sem hét: Bergsegulmæl-
ingar á Grænlandi, Baffinslandi
og tslandi.
Við samningu ritgerðarinnar
notaði ég niðurstöður bergsegul-
mælinga af sýnishornum, sem ég
hafði flestum hverjum safnað
sjálfur, en aðrir höfðu þó lagt þar
gjörva hönd á plóginn.
Þessar mælingar eru gerðar á
litlum borkjörnum, sem eru
boraðir út með 1” bor og maður
sagar siðan niður og stingur i sér-
stök mælitæki. Þar fær maður svo
uppgefið i fyrsta lagi segulmagn
berglaganna, stefnu þeirra og
styrkleika og svo ýmsa aðra
eiginleika, t.d. i hvaða efnum
segulmagnið liggur, og við hvaða
hitastig það eyðist ef bergið er
hitað upp o.s.frv. Þetta gefur svo
afturhugmynd um aldur berglag-
anna, einkum þó aldurinn i milli
þeirra innbyrðis, og svo að
nokkru leyti um aldur hvers og
eins, þ.e. hvað þau eru gömul i
milljónum ára talið. Auk þess
gefur þetta svo mjög góðar upp-
lýsingar til skýringar á segul-
sviöstruflunum, sem menn verða
fyrir við aö fara yfir þessi svæði.
Þær segulsviðsmælingar hafa svo
aftur verið notaðar til að finna
meira út um aldurinn og finna,
hvort undir væri olia eða önnur
hagnýt jaröefni.
Segulmagnaöa lagið mis-
djúpt
Ritgerð min gekk sem sagt út á
þessar mælingar, að mestu leyti á
Vestur-Grænlandi, en þar og á
Rætt við nýbakaðan doktor í jarðeðlisfræði,
Leó Kristjónsson, um rannsóknir hans ó þrem
eyjum og ó landgrunni Islands
Leó hefur stundað rannsóknir á Grænlandi og Baffinslandi. Hér hann á Diskó-eyju við vesturströnd
Grænlands, en þar er að finna hraunlög, sem benda til þess, aö Grænland og Baffinsland hafi ein-
hvern tlma I fyrndinni lcgiö saman. Eins og sjá má er landslagiö líkt þvi, sem sums staöar gerist hér á
landi, eða hvað segja Vestfirðingar um þaö?
Baffinslandi var ég hluta úr
sumri viö sýnishornasöfnun og
ýmsar mælingar.
Auk þess var ég með allmikiö af
Islenzkum sýnum sem ég hafði
tekið hér og þar um landið. M.a.
var þar borsvarf úr djúpum
borholum, sem Orkustofnun hef-
ur borað i leit sinni aö jarðhita.
Tilgangurinn með rannsókn
þeirra var sá að athuga hve langt
niður hiö segulmagnaöa lag nær,
sem orsakar segulsviðstruflanir i
lofti.
Það kom i ljós, að hér á Islandi
er þetta lag a.m.k. tveggja km
þykkt, en viðast annars staöar i
úthöfunum hérna i kring, virðist
það ekki vera meira en svona 200-
400 metrar. Þessar upplýsingar
er svo hægt að nota I sambandi
við aldursákvaröanir bergsins,
jarðhita og undirliggjandi jarð-
efni og fleira.
Erfitt að spá
Um niðurstöður af þessu get ég
i sjálfu sér litið sagt að svo
stöddu. Þær verða þá að tengjast
öðrum mælingum, sem að miklu
leyti er verið að gera ennþá og
ekki er búið að birta niðurstöður
af.
Þetta var þvi fyrst og fremst
mæling a þessum sýnishornum án
þess að mikið væri reynt að túlka
hana. Það verður þvi að biða eftir
frekari niðurstööum, sem i mörg-
um tilfellum eru á leiöinni, jarð-
fræðirannsóknum og kortlagn-
ingu, flugmælingum, þyngdar-
mælingum og fleiri atriðum, áður
en hægt er að bera þetta saman.
Ritgerð min var þvi að miklu leyti
eins konar kortlagning af niður-
stöðum af þessum svæðum, og út
frá hennar niðurstöðum er I sjálfu
sér ekki hægt að spá miklu um
jarðfræðilegu atriðin.
Segulskautiö og heim-
skautið við Beringssund
Til Grænlands fór ég sumarið
1970 ásamt aðstoðarmanni, sem
bar hið fræga nafn Robert
Kennedy. Hann var reyndar ekk-
ert i tengslum við þá hina frægu,
heldur átti hann allt kyn sitt á
Nýfundnalandi.
Við þurftum að fara nokkuð
langa leið til að komast þetta.
Fyrst lá leiðin til New York og
þaðan hingað til lands. Héðan fór-
um við svo til Suður-Grænlands,
nánar tiltekið til JulianehSb, og
þaðan uröum við svo að taka skip
og þyrlur upp með ströndinni, allt
til Disko-eyjar.
Þarna unnum viö i hraunlög-
um, sem eru mjög svipuð þeim,
sem við þekkjum hér á landi. Þau
liggja bara ofan á bergi, sem er
miklu eldra, eða yfir 1.000 milljón
ára gamalt.
Þessi hraunlög hafa mjög litið
verið kortlögö af jarðfræðingum,
en þau eru marflöt og setlög á
milli þeirra, þó minna en hér á
landi. A milli þeirra eru heldur
engir steingervingar eða neitt
þvilikt, svo að eina aðferöin, sem
að gagni gæti komið við að finna
aldur þeirra innbyröis þarna á
Disko-eyju og nálægum svæðum,
er þvi segulstefnumælingar, sem
hafa veriö notaðar með góðum
árangri hér á tslandi.
Það kom i ljós, aö þessa aðferð
er hægt að nota á nokkuð stórum
svæðum þarna, og með þvi aö
finna meöalsegulstefnu i berg-
inu, er hægt að finna aldurinn
nokkurn veginn. Með þvi að bera
hana saman við geislavirknisald-
ursákvarðanir á berginu, er hægt
að finna út hvernig segulpóll jarð-
ar hefur færzt. Hann hefur veriö
talsvert á reiki að þvi er virðist,
og þegar þessi hraun, sem við
vorum að mæla, runnu fyrir þetta
60-70 milljónum ára, hefur hann
Grænland og Baffinsland
fjarlægöust hvort annað
í Baffinslandi er mjög litið af
blágrýtislögum i jörðum. Þó eru
hraunlög á einu smásvæði við
ströndina, ca. 10 km breiöu og 90
km löngu. Þetta svæði er óðum að
eyðast af ágangi vatns og veöra,
og kannski eru ekki nema nokkur
milljón ár, þangað til það veröur
horfiö. Þessi hraunlög eru eins og
áöur sagði 60-70 milljón ára göm-
ul, á sama aldri og þau sem finn-
ast við vesturströnd Grænlands.
Það er þvi almennt talið, að
Baffinflói, sem þarna er i milli,
hafi ekki alltaf verið þar, þarna
hafi verið landrek á þessum tima,
og bilið milli landanna gleikkað.
Hafi svo verið, er það landrek nú
fyrir löngu hætt, eða fyrir ca. 40
milljónum ára.
Landreksfræslan er þó ekki tal-
in hafa stöðvazt, heldur hafi hún
aðeins flutt sig, hoppað yfir
Grænland og alla leið hingað
austur til okkar.
Þetta styðja segulmælingar og
aldursmælingar á bergi almennt,
t.d. á Bretlandseyjum, Færeyjum
og Austur-Grænlandi, sem lika er
á svipuðum aldri.
Sprungan færði sig um set
Allt bendir þetta til, að Atlants-
hafsbotninn hafi klofnað hægt og
hægt sunnan frá og Grænland þá
færzt frá meginlandi Ameriku.
Siðan hafi landrekiö þar hætt og
flutt sig austur á milli Grænlands
og Evrópu. Enginn veit, hvernig á
þessu stendur, en nú færist Græn-
land til vesturs með Ameriku án
þess að biliö þrengist þar I milli.
Þessi langi kyrrstöðutimi, eftir
að landrekið vestan Grænlands
hætti, hefur valdið þvi, að þar
hafa orðiö til töluverð setlög, og i
þeim stendur nú yfir mikil leit að
oliu og bæði við Grænland og
Labrador fara fram boranir. Þó
mun engin olia hafa fundizt enn
sem komið er, en þeir, sem að
borununum standa, halda þó
stöðugt áfram, og það bendir til
þess, að þeir hafi mjög góðar von-
ir um að finna hana þarna.
Vinnsla á henni kæmi þó til meö
að verða mjög erfið vegna ísreks,
kulda og stórviðra.
Innskotshleifar segul-
magnaðri en umhverfið
Þessar mælingar minar hafa
einnig beinzt aö þvi að athuga,
hvaða áhrif innskotslög kunni að
Dr. Leó Kristjánsson.
veriö nálægt Beringssundi. Eftir
þvi, sem næst verður komizt hef-
ur snúningspóll jarðar, þ.e. sá
landfræðilegi veriö þar lika.
Loftslag hefur þvi verið meö
nokkuð öörum hætti þá en nú.
L’Ance aux Meadows, þar sem Helge Ingstad hefur grafið úr jörö rústir sem rekja má til aöseturs nor-
rænna manna á víkingatimanum, en þangað hefur Leó lagt leið sina, eins og aö er vikiö i lok greinarinn ar.
TtMINN
Búöir leiöangursmanna á Diskó-eyju. Fjalliö likist óneitanlega sumum hériendis.
hafa á bergið i kring, t.d. hvort
stórir innskotshleifar kunni aö
hafa áhrif á segulsviðiö, vegna
meira járninnihalds en bergið
umhverfis þá. Það hefur lika
reynzt vera svo, t.d. hér á landi,
að innskot eins og t.d. gabbróinn-
skot, eru töluvert rikari af segul-
mögnuðum efnum, en bergið i
kring. Hins vegar virðast litlir
innskotsgangar hafa mjög svipað
segulmagn og bergið i kring, og
hafa hitað mjög litið út frá sér.
Þetta er hægt að finna með segul-
mælingum, og siðan er hægt aö
spá i það, hversu mikið þessi
upphitun breytist, eftir þvi sem
lengra dregur niður i jarðskorp-
una.
Þetta er hægt að nota við leit að
stórum innskotslögum, einkum
þar sem ekki er hægt að beita
neinni beinni jarðfræöilegri könn-
un, eins og t.d. hér á landgrunn-
inu.
Mælingar á landgrunninu
tJr þvi aö við minntumst á land-
grunnið væri kannski ekki fjarri
lagi að minnast ofurlitiö á annað,
sem ég vinn i núna, en þaö eru
mælingar á landgrunni Islands.
í april 1970 skilaði svokölluð
landgrunnsnefnd, sem starfaði á
vegum Rannsóknaráðs áliti um
rannsóknir á landgrunni íslands.
Þar var eindregið lagt til, að á is-
lenzkum skipum yrðu gerðar
rannsóknir á landgrunninu, til að
kanna samsetningu þess, og hvort
hagnýt jarðefni væri þar að finna.
1 fyrra var svo skipaður af
menntamálaráðuneytinu sam-
starfshópur um landgrunnsrann-
sóknir, þar sem ýmsar rannsókn-
arstofnanir hérlendis áttu aðild.
Þessi hópur fékk svo fjárveit-
ingu til að leggja i mælingar á
landgrunninu það sumar. Þó að
undirbúningstimi væri naumur,
komst þetta i framkvæmd, og á
Faxaflóa og djúpt út af honum
Framhald á bls 39
Elin ólafsdóttir M.S. meö Kristján son þeirra hjóna en hann mun vera
fyrsti tsiendingurinn, sem fæözt hefur á Nýfundnalandi i tæp 1000 ár.
*!*«* i«isS jHi
*Í*S* {**■* ií:
iiiil ■ 5KS
Pi m&rf h
r ] «$ | ’í 1.
: 1 m f wv
m u
mm
Bygging Raunvisindastofnunar Memorial University I St. Johns, þaöan sem Leó lauk doktorsprófi.
Mjög miklu fé er veitt til Iiáskólans, enda byggingin giæsileg.