Tíminn - 08.07.1973, Síða 10

10
TÍMINN
Sunnudagur 8. júlí 1973.
Þórsteinn Þórsteinsson:
MYSTISK
MYNDLIST
ÞÓTT myndlistarmcnn nú til
dags þykist hafa laxeraö allri
mystik, fer fjarri aö svo sé i
reyndinni. Einhverju sinni á
ungiingsárum minum barsvo viö,
aö viö vorum staddir í útvarpssal,
nokkrir „kúnstnerar”. Þarna
voru pákur og stóll viö þær og
settist ég á stólinn, af þvi aö eng-
inn annar stóll var nærri. Siöan
skeöi þaö, sem hefur rifjast einna
oftast upp fyrir mér á lifsleiöinni.
6g fór aö tromma annars hugar á
pákurnar meö fingrunum. Veit ég
þá ekki fyrri til, en hrópaö er til
min meö djúpri vandiætingu:
„Þú er svo mystískur”. Persón-
an, sem veitti mér þennan vitnis-
burö, er nú i röö kunnari tón-
skálda þjóöarinnar.
Þetta dæmi er einkennandi fyr-
ir kynslóðina, sem var aö stiga
fyrstu sporin á listabrautinni um
miöja öldina. Til dæmis var súr-
realismi þá yfirleitt talinn sjúk-
legt fyrirbæri og þeir menn ekki
alveg normal, sem iökuöu þá list-
grein. (Það má skjóta þvi hér inn,
að hvað sem sagt verður um
þessa tima, var þó eitt, sem
greinir þá gersamlega frá átt-
unda áratugnum. I þá daga þótti
ósvinna, ef það kom fyrir, að ó-
lærðir menn áræddu að troða upp
með sýningu á framleiðslu sinni.
Þetta er verðugt ihugunarefni
handa þeim, sem leggja mikið á
sig til að mennta sig i faginu, en
eru svo settir á bekk með skuss-
um).
Mystik tekur á sig ótrúlegustu
myndir i list. Stundum er hún
breið og veröur varla greind i
timabilum harðsoðins formal-
isma, sem er oft ekki annað en
þegjandi samkomulag um ytri
formeinkenni til að mæta þjóöfé-
lagslegri andstæðu sinni. A hinn
bóginn öðlast mystikin stundum
beina eða óbeina viðurkenningu
um hrið og má sem dæmi nefna
lýrisku „afstraktsjónina”. Það er
erfitt að horfa fram hjá þeirri
staðreynd, að hún er að öðrum
þræöi blandin mystik. Stundum
eru mótifin eða inntakið hrein
mystik, þótt framsetningin sé
formföst og „spontant”. Þannig
er um mörg hin kúbisku verk Pic-
asso, eða innimyndir Matisse
meö sitjandi eða liggjandi figúr-
um. Og kyrralifsmyndir fyrr og
siöar hafa ósjaldan sérstakt,
mystiskt yfirbragð. Þegar rætt er
um mystik i myndlist vekur það
athygli, að „primitif” list hefur
verið hafin upp yfir alla þá for-
dóma, sem duniö hafa á mystik
gegnum árin, hvaða stefna, sem
var i tizku, en „primitif” list
kemst næst þvi að vera ómenguð
mystik”.
Impressionistarnir, sem
stefndu að þvi að friska málverk-
ið upp, samanber þá kennisetn-
ingu, að skugginn sé einnig ljós,
sjá að lokum eitthvað leyndar-
dómsfullt i litnum, hinum hreina
skæra lit. Þeir reika um i náttúr-
unni og leita að réttu augnablik-
unum, ánetjaðir skyndiáhrifum
og botnlausri óbeit á andlegum
prjónaskap inni i dimmum vinnu-
stofum. Ljósið verður þeim i-
mynd hins óræða.
Mystisk reynsla hefur verið
skilgreind sem allsherjar sam-
runi hlutanna, sjálfið leysist upp i
eitthvað óumræöilegt, allt verður
eitt, ég og mitt er horfið, eitthvað
ólýsanlega stórt og mikið tekur
við. Hver kannast ekki við skyld-
leikann með þessari rullu og játn-
ingum hinna ýmsu listamanna
allra tima, þótt þeir noti ekki
sama oröalagið. En það er fyrst
með popplistinni, að skarið er
tekið af. Um leiö virðist listin i
sinn hefðbundna formi leysast
upp, og þótt listamennirnir nefni
aldrei mystik á nafn, fer ekki
milli mála, aö einhvers konar ó-
ræö reynsla skipar öndvegið hjá
þeim. I „Nokkur orð um mynd-
list” segir Sigurður Guömunds-
son, að myndlist sé ekki afleiöing
skynsamlegra hugsana. Enn
fremur segir hann: „Myndlist
túlkar ekki umhverfi lista -
mannsins. Myndlisterupphaf nýs
veruleika. Myndlist er ekki til að
gleðja auga þitt. Myndlist er leið
til aö lifa lifinu”. En orð Sigurðar
eru bergmál nýs og miklu viðtæk-
ari veruleika, sem hefur haft ó-
fyrirsjáanleg ahrif á alla mynd-
listarmenn hvar i flokki, sem þeir
standa.
„Myndlist er leið til að lifa lif-
inu”. Einhvern veginn þannig er
umhorfs i myndlistarheiminum i
dag. Um það er ekki að ræða,
hvort mystik er æskileg eða öfugt,
heldur hvort hún er staðreynd i
myndlistinni, jafnvel þegar henni
er afneitað hvað ákafast. Ofdýrk-
un á mystik er jafnviðsjál og sá
haturshugur, sem af einhverjum
óskiljanlegum ástæðum hefur
stundum veriö lagður á hana. Og
það er kannski þeim mun meiri
þörf á að vekja athygli á mystik
og áhrifum hennar i myndlist sem
hlutur hennar er stærri, en kann-
ski ekki að sama skapi æskilegri.
Þar með er ekki verið aö afneita
mystik að fullu og öllu.
Höfundi þessa pistils er minnis-
stæðspurningakeppni i brezka út-
varpinu ekki alls fyrir löngu, er
hann varð af tilviljun áheyrandi
að. Spyrillinn lagði þá spurningu
fyrir einn keppandann, hvað væri
fjórða viddin. ESP., var svarað
að bragði, en ESP er skammstöf-
un á enska hugtakinu — extra
sensory perception, — sem merk-
iö yfirskilvitleg skynjun. Vita-
skuld er timinn fjórða viddin. —
En sú var tiðin, að fyrirbæri eins
og ESP voru ekki i tizku, hvað þá
heil visindagrein og öll miðils-
starfsemi og yfirskilvitleg skynj-
un var stimplað sem grimulaus
svikamylla. Nú er öldin önnur og
allt hefur þetta haft óbein áhrif á
bókmenntir og listir. Það fer ekki
hjá þvi, að listin taki stakka-
skiptum, þegar heimsmyndin
breytist. I þessu sambandi má
nefna rit það, er Súm gaf út i til-
efni listahátiðarinnar 1972. Þarer
ein siða, sem sýnir okkur, hvernig
Jón Gunnar Árnason mynd-
höggvari sendir þrjár hugsaðar
linur, sem hann merkir með rör-
um, stytztu leiö gegnum hnöttinn
til þriggja staða: New York, San
Francisco og Sidney. Og þetta er
útlistað með fimm ljósmyndum
ásamt tilheyrandi formúlu. Nú
munu menn spyrja, til hvers er
viðurkenndur listamaður með
svona tilfæringar? En Jón Gunn-
ar er ekkert einsdæmi. t fyrr-
nefndu riti er um það bil hálft
hundrað listamanna með svipað
mið og Jón Gunnar bæði i mynd-
um og texta. Mystik er eitt og
mystiskur annáð. „Mystiskur”
hefur orðið ásteytingarsteinn
flestra, er til þess kom að hafa
hagnýtan stuöning af hugtakinu
mystik. Og þessa gætir i æ rikara
mæli eftir þvi sem listin fer inn á
nýjar og áður ókannaðar brautir,
eða þarf að aðlagast áður óþekkt-
um kringumstæðum.
Orðið „primitifur,” sem merk-
ir nánast frumstæður, er siður en
svo vel til þess fallið að túlka til
dæmis hinar tæru og seiðandi
myndir franska málarans
Rousseau, en hann er einn fræg-
asti „primitifisti”, sem sögur
fara af.
Eiginl. er mystik ekki form eða
listastefna i strangasta skilningi.
Ekki einu sinni „primitif” íist er
hrein mystik. Það er enginn öf-
undsverður af þvi, að skrifa um
list og um mystik gildir það sama
og ýmsa aðra þætti hugverka, að
þegar fanga á allt i orð, er sú
hætta ávallt á næsta leiti, að
grængolandi kjaftavaðall verði úr
öllu saman. Ég ætlast heldur ekki
til þess, að litið sé á þessa þanka
mina um mystik sem fundið fé.
Ég býst ekki viö, að listamenn
muni nokkurn tima binda trúss
sitt við hreina mystik og það er ef
til vill einmitt það, sem ég vara
við, þótt málstaður þessa fyrir-
bæris sé með réttu fluttur hér sem
einhvers konar sannindi. En
mystik hefur hlotið hraklegri út-
reið en aðrir þættir innan mynd-
listarinnar, þótt ótti viö að vera
haldinn einhverri mystiskri glýju
ráði þar eflausteinhverju um. Við
getum breitt yfir skort okkar á
hæfni til aö tileinka okkur hlutina,
en við getum ekki sett neitt i stað-
inn fyrir missi þeirra, ef við út-
skúfum þeim.
Viö ættum heldur ekki að slá
mystik saman við elskulegt
barnseðlið og „primitifa” list ein-
vörðungu. Svo er ekki grand um
þetta fyrirbæri i hugtakaheimi
okkar sjálfra. Hér slær þegar i
brýnu með tveimur gagnólikum
viöhorfum. Við hjölum um nátt-
úrubarnið og hefjum það til skýj-
anna, samanber Stefán frá
Möðrudal og ísleif Konráðsson,
en þegar til kastanna kemur er
eins og botninn detti úr öllu sam-
an. Með þessu er ekki verið að
gefa í skyn, að menn reyni visvit-
andi aö villa á sér heimildir. Samt
hjálpar ekki, aö ytri einkenni á
mystik séu hverjum manni ljós.
Við verðum lika að ýja eftir innri
eðlisþáttum hennar. Sú taktik, að
mæta mystik alltaf með orðinu
mystiskur er vafasamur ávinn-
ingur. Kringumstæöurnar ættu
fyrir löngu aö hafa komiö okkur i
skilning um, að það er þörf fyrir
nýja vidd i myndlistinni. Vikjum
aftur að ummælum Sigurðar
Guömundssonar: „Myndlist er
upphaf nýs veruleika”. Og enn