Tíminn - 08.07.1973, Síða 12

TÍMÍSltt
Sunnudagur 8. júlí 1973.
hann verið fulltrúi Frelsishersins
hjá S.Þ.
Charles Péan var i fimm daga
heimsókn i Noregi fyrir nokkru
þar sem hann hélt fyrirlestra i
fimm bæjum, er norskur blaða-
maöur átti viðtal við hann um
hans viðburðariku og storma-
sömu ævi. Fer það viötal hér á
eftir i lauslegri þýðingu og endur-
sögn.
— Ilvað lá að baki þeirrar
akvörðunar að senda yður til
Frönsku Guyana árið 1928,
monsjör Péan?
— Allt siðan 1910 hafði Albert
Peyron herforingi þrábeðið rikis-
stjórnina um leyfi til aö senda
liðsforingja úr Frelsishernum til
Frönsku Guyana. Blaðamaður
nokkur haföi sent frá sér fjölda
greina um aöstæðurnar og
ástandið yfirleitt þarna úti. Ef
það það var satt, sem hann sagði
frá i þessum greinum, gátum við
ekki sem kristnir menn látið það
viðgangast. En franska rikis-
stjórnin hafði litinn áhuga á, að
Djöflaeyja yrði opinbert mál.
Tilvera hennar hafði nær legið i
gleymsku siðan á dögum kapteins
Dreyfusar. Og enginn þeirra, er
þangað voru sendir, kom aftur og
var til frásagnar um, hvað þarna
fór fram.
Það liðu þannig átján ár, unz
rikisstjórnin veitti leyfi sitt. Varð
ég fyrir valinu til fararinnar, að
mér skildist vegna þess, að ég var
ungur og án fjölskyldubanda. Auk
þess hafði ég stúderað landbúnað
i hitabeltinu, áður en ég gekk i
herinn. Sú þekking var talin geta
komið að góðum notum i Frönsku
Guyana. Höfuðverkefni mitt var
að athuga, hvað hægt væri að
gera fyrir hina „frelsuðu” fanga,
þ.e.a.s. þá, sem höfðu afplánað
refsingu sina, en sem lögin
þvinguðu til að vera áfram i
nýlendunni sem „frjálsir menn”.
— Ilvcrs urðuð þér svo visari,
er til Djöflaeyjar kom?
— Þarna voru fimmtán búðir og
i þeim samtals um 12 þúsund
manns. Fáir verðir voru til
staðar,en fangarnir voru umlukt-
ir frumskóginum og fenjunum.
Flótti var útilokaður, enda þótt
nokkrir hafi sýnt fram á hið
gagnstæða. Heilbrigðisástandið
þarna var ólýsanlegt. Tæring,
sifilis, flogaveiki-, kólera,
malaria, blóðsótt, opin og
verkandi krabbameinssár. Holds-
veikir menn. Krypplingar.Bara i
einni búðinni lágu ekki færri en
300 manns i banvænum sjúk-
dómum af ýmsu tagi.
— Það er að likindum tómt mál
að tala um móral og mannlegheit
undir kringumstæðum sem
þessum?
— Þú getur rétt imyndað þér?
Þú veizt, að það voru ekki neinir
kórdrengir, sem sendir voru til
Guyana. Þetta voru menn af
„verstu tegund”. Þeir bjuggu
saman á litlu, afmörkuðu svæði
og höfðu ekki hina minnstu von
um að komast nokkurn tima aftur
til þess, sem þeir minntust óljóst
sem Frakklands. Hinn slæmi
mórall varð æ verri. Aö lokum
uröu þeir likari dýrum en
mönnum. Loftslagið var lika
hræðilegt. Franska Guyana er
flatt fenjaland með óteljandi
eitruðum skordýrum. Flestir
voru með malariu. Þeir fangar,
sem hlotið höfðu „frelsi” geröu
örvæntingarfullar tilraunir til að
ná i innfæddar konur, en það
reyndist afar erfitt og leiddi
aðeins til deilna við hina
innfæddu. Talið var um Frönsku
Guyana sem helviti vegna refs-
ingarinnar og loftlagsins, en við
það verður að bæta, að þetta
auma landsvæði varð ekki siður
helviti vegna þess, hve aumar
manngerðir flestir fangarnir voru
og einnig vegna þess, að þeir nutu
ekki áhrifa annarra en hvers
annars.
Það er ekki nauðsynlegt að
skapa sér mynd af helviti sem
einhvers handan grafarinnar,
meðan staðir eins og Franska
Guyana eru til. Og mundu, að
þetta var refsingin fyrir alvar-
legustu glæpi, sem menn drýgðu.
Þvi má skjóta inn i, að Péan
fékk hús til umráða á Djöflaey og
með þvi „fylgdi” ungur fangi,
sem skyldi þjóna honum og
matreiða fyrir hann. Péan þótti
strákur ágætis kokkur, en þegar
hann spurði hann, hvers vegna
hann hefði verið sendur til Döfla-
eyar -, svaraði strákur þvi, til, að
hann hefði drepið heila fjölskyldu
heima i Frakklandi, með eitri.
— Hver voru viðbrögð fanganna
og hinna frelsuðu gagnvart yður?
— Þeir urðu afar hissa á þvi að
sjá hvitan mann þarna, sem ekki
var franskur liðsforingi úr
hernum. Nokkrir höfðu heyrt
getið um Frelsisherinn, en fáir
höfðu trú á þvi, að ég gæti nokkuö
hjálpað þeim. 1 þrjár vikur
ferðaðist ég um allar búðirnar og
heimsótti einnig frelsuðu
fangana, sem bjuggu i Cayenne.
— Ilvað lá að baki þeirrar
ákvörðunar, að láta fangana vera
áfram i nvlendunni, eftir að þeir
höfðu afplánað refsingu sina?
lbúatalan i Frönsku Guyana
var mjög lág. I Cayenne bjuggu
10 þúsund manns, og i öllu landinu
um það bil 30 þúsund. Ibúum
fækkaöi i stað þess að fjölga.
Það stefndi i þá átt, að Frakkar
ættu þarna mannauða nýlendu.
Franska rikisstjórnin leit þannig
á, að ef frelsuðu fangarnir yrðu
neyddir til að vera i nýlendunni,
myndu þeir ef til vill giftast
hinum innfæddu konum, stofna
fjölskyldur og þannig stuðla að
fólksfjölgun. Svo fengu þeir
kannski smá akurskika og kofa til
að búa i. En án peninga og þekk-
ingar var ekki hægt að lifa af
jarðrækt á Guyana. Og án konu
varð ekki til barn. Og hugsaðu þér
ástand fangana, er þeim var
sleppt úr fangelsinu. Þeir hötuðu
landið af öllu hjarta. Þeir voru
niðurbrotnir af sjúkdómum. Það
eina, sem þeir óskuðu, var að
komast burt úr þessu helviti.
Aætlunin mistókst gersamlega.
En valdhafarnir heima i Frakk-
landi neituðu þvi miður að viður-
kenna það. Frá þvi andartaki, að
föngunum var sleppt lausum,
stóðu þeir algerlega á eigin
fótum. Sem fangar höfðu þeir
þó a.m.k. mat, klæði og þak yfir
höfuðið. Nú höfðu þeir ekkert.
Flestir urðu þvi að sjá sér
farboða sem þjófar og betlarar.
Tvö þúsund af þeim tólf þúsund
þarna úti lifðu sem „frjálsir
menn”.
— Hver urðu svo yðar viðbrögð
við Frönsku Guyana og Djöflaey?
— Það var mikið áfall að sjá
með eigin augum, hve djúpt
maðurinn getur sokkið undir
slæmum skilyrðum. Enginn fang-
anna haföi minnsta hug á þvi að
snúa sér að málum andans. Ljóst
var, að fyrst af öllu var nauð-
synlegt að koma föngunum upp á
mannlegtstig. Þaðhlustar enginn
á bænir með tóman maga.
Það að sjá hóp karlmanna lifa
þannig saman, liður manni aldrei
úr minni. Þegar ég kom aftur til
Frakklands, sá ég sifellt fyrir
mér þessa menn, og ég sagði við
sjálfan mig, að þetta væri ekki
mögulegt. Enginn lifði þannig.
Mér var ljóst, að það var út i hött
að tala um himininn, framtiöina
og hið hamingjusama lif i
paradis. Það varð að hefjast
handa hér heima.
Péan veifar hendinni og heldur
áfram.
— Fyrir kemur, að bjarga
verður manni frá hans eigin lifi.
Er ég fór frá Cayenne i litlum
árabát, sem flutti mig út til
skipsins utifyrir ströndinni, var
ströndin full af frelsuðum
föngum, sem óðu örvæntingar-
fullir út i sjóinn og hrópuðu:
„Komdu aftur! Komdu aftur!”.
Mér varð þá ljóst, að ég hafði
með nærveru minni einni saman
orðið að einustu von þessara
manna. Og ég gerði mér grein
fyrir þvi, að ég yrði fyrst og
fremst að vinna að þvi, að fá hina
frelsuðu eða lausa fanga aftur til
Frakklands. Næsta skrefið myndi
vera að vinna að þvi að fá alla
fanganýlenduna lagða niður.
— Hvað var svo gert heima i
Frakklandi?
— A leið minni heim skrifaði ég
mina fyrstu skýrslu, sem ég
nefndi „Terre de Bat”
(„Tukthúsland”). Ég var, er hér
var komið, orðinn fársjúkur, bæði
andlega og likamlega. Ég
dvaldist eftir heimkomuna
samtals 18 mánuði á sjúkrahúsi.
Bókin barst út um allt Frakkland.
Hún skýrði aðeins frá bláköldum
staðreyndum, hvers vegna
ástandið var svona og hvað hægt
var að gera til úrbóta. Ég hélt
einnig fyrirlestra út um allt land.
Vandamálið var tekið upp i
blöðum og sterk skoðanamyndun
meðal almennings vaknaði.
Rikisstjórninni leið ekki vel undir
þessum kringumstæðum. Fyrst á
árinu 1933 gat ég haldið aftur út
og hafið starfið á ný. Með mér
fóru fimm liðsforingjar úr
CHARLES Péan leið ákaflega
illa. Hann sat andspænis Albert
Peyron, foringja i franska frelsis-
hernum. Spurningarnar voru
mjög persónulegar. Foringjanum
var greinilega mjög umhugað um
aö gera sér grein fyrir heilsu og
sál hins 27 ára gamla liðsforingja.
Péan lét ekkert uppi um, hvað
hann hafði gert. Peryon leit
kankvislega á hann og sagði: —
Péan, ég ætla að senda yður til
Döflaeyjar.
Samtal þetta fór fram árið 1928.
Aldarf jóröungi siðar yfirgaf
siðasta fangaskipið Cayenne i
Frönsku Guyana. Skuggalegum
kapitula i franskri réttarsögu var
þar meö lokið. Fanganýlendan i
Frönsku Guyana hafði verið lögð
niöur. Starfið hafði krafizt beztu
áranna i lifi fjölda manna. Lifs-
starfi Charles Péans var lokið.
Arið 1957 var hann útnefndur leið-
togi Frelsishersins i Frakklandi.
Tveim árum seinna varð hann
liösforingi i heiðursfylkingunni.
Og hann hefur hlotið fjölda
annarra viðurkenninga fyrir starf
sitt i Frönsku Guyana. Hann lagði
mikið af mörkum, meðan stóð á
striðinu i Alsir. Siðustu árin hefur
örin vlsar á borgina Cayenne IFrönsku Guyana, en i grennd viö hana er hin fyrrum illræmda Djöflaey.
Aöhúnaöur fanganna á Djöflaey var hörmulcgur, og aö lokum uröu þeir likari dýrum en mönnum.
Grimmilegar refsingar voru fyrir lítilvæg brot, m.a. voru fangarnir látnir dúsa einir lengi I búrum sem
þcssuni. Af 10 þúsuud föngum létust aö ineöaltali um 5 hundruö á ári.