Fréttablaðið - 19.12.2004, Blaðsíða 28

28 19. desember 2004 SUNNUDAGUR
Vetur konungur var snemma á
ferðinni haustið 1974 og í kringum
20. september snjóaði mikið á aust-
anverðu landinu. Um mánaðamót-
in október-nóvember kom hlýinda-
kafli með miklum rigningum og
hvarf þá allur snjór af láglendi en
fönn varð eftir í giljaskörðum og
fjallatoppar voru alhvítir. Eftir
þennan hlýindakafla tók að frysta
á ný og í byrjun desember fór að
snjóa aftur. Vikuna 13. til 20. des-
ember kyngdi niður snjó á Austur-
landi og í kjölfarið tóku snjóflóð að
falla. Fimmtudaginn 19. og föstu-
daginn 20. desember féllu snjóflóð
úr flestum eða öllum fjöllum á
mið-Austurlandi. Níu ára gamall
drengur lokaðist inni í fjárhúsi
sem varð fyrir snjóflóði þann 19.
desember á Seyðisfirði en foreldr-
um hans tókst að grafa hann úr
rústunum.
Föstudaginn 20. desember var
þokkalegasta veður í byggð á
Norðfirði en mikill fannburður.
Dimm él gengu yfir en að mestu
var logn og bjart á milli hryðja.
Norðfirðingar voru komnir í jóla-
skapið og margt fólk í bænum enda
var starfsfólk frystihússins,
stærsta vinnustað bæjarins, komið
í jólafrí. Að öllu jöfnu hefðu á ann-
að hundrað manns átt að vera við
störf í frystihúsi og bræðslu en
voru aðeins um 20 þennan örlaga-
dag.
Flóðin
Átta snjóflóð féllu á Norðfirði
þann 20. desember, þar af tvö
mannskæð sem náðu í sjó fram og
lögðu helstu vinnustaði bæjarins í
rúst. Fyrra flóðið, hið innra, kom
úr giljum ofan við fiskimjöls-
bræðsluna og féll þegar klukkuna
vantaði 13 mínútur í tvö eftir há-
degi. Tók það m.a. í sundur raflínu
svo rafmagnslaust varð í bænum
og það var það fyrsta sem bæjar-
búar urðu varir við. Þetta flóð tók
fimm mannslíf og eyðileggingar-
máttur þess var gríðarlegur.
Síðara flóðið, hið ytra, kom úr
Miðstrandaskarði um tuttugu mín-
útum síðar og í því fórust sjö
manns. Á meðal mannvirkja sem
urðu fyrir síðara flóðinu var bif-
reiðaverkstæði, steypustöð og
íbúðarhúsið Máni en það var ysta
byggingin sem lenti í flóðinu. Í risi
hússins var stödd ung kona, Rósa
M. Sigursteinsdóttir, og eins árs
dóttir hennar, Sigrún Eva Karls-
dóttir. Á hæðinni fyrir neðan voru
Þórstína Bjartmarsdóttir og synir
hennar tveir, Ágúst, átta ára, og
Björn Hrannar, þriggja ára, en þau
bjuggu öll á hæðinni. Á sömu hæð
var stödd Elsa Sæný Gísladóttir en
þar var hún við vinnu á skrifstofu
steypustöðvarinnar. Í kjallara
Mána var einn maður, Hákon Jóns-
son. Er flóðið skall á Mána rifnaði
húsið af grunni og brotnaði í smátt,
að undanskildu risinu sem barst
um 80 metra með flóðinu. Rósa og
dóttir hennar komust lífs af úr
flóðinu en þau fjögur sem voru á
hæðinni undir risinu fórust. Hákon
sakaði ekki og skreið hann upp úr
kjallaranum er flóðið var farið hjá.
Talið er að alls hafi 25 manns
lent í flóðunum tveimur. Þar af fór-
ust tólf en þrettán var bjargað eða
náðu að bjarga sér af eigin ramm-
leik.
Engin neyðaráætlun
Fréttin um fyrra flóðið barst með
eldingarhraða um bæinn og Al-
mannavarnir Neskaupstaðar voru
þegar kallaðar saman og Almanna-
varnaráð ríkisins samræmdi fljót-
lega aðgerðir frá Reykjavík. Í ljós
kom að engin neyðaráætlun vegna
náttúruhamfara var til fyrir Nes-
kaupstað, frekar en önnur byggð-
arlög á Austfjörðum, en engu að
síður fór björgunarstarf mjög
fljótt í gang.
Ætttingjar og vinir þeirra sem
saknað var hlupu á milli verslana
og vinnustaða í bænum í þeirri von
að þar væri þá að finna. Sumir
fundust, en ekki allir, og eru marg-
ir Norðfirðingar til frásagnar um
örvæntingafulla leit fólks að ást-
vinum.
Aðkoman að flóðasvæðunum
var hrikaleg og í fjögurra dálka
fyrirsögn í Morgunblaðinu 22. des-
ember segir: „Eins og sprengja
hafi fallið á bæinn“. Með þeim
fyrstu sem komu að innra flóðinu
voru starfsmenn í saltfiskverkun
Síldarvinnslunar en hún var til
húsa skammt innan við flóðið.
Í fyrstu var talin hætta á mikilli
ammoníakmengun frá frystihús-
inu og því var brugðið á það ráð að
safna saman öllum tiltækum gas-
grímum á höfuðborgarsvæðinu og
koma þeim um borð í flugvél Land-
helgisgæslunnar. Var ætlunin að
varpa þeim úr flugvélinni yfir
Neskaupstað. Horfið var hins veg-
ar frá því þar sem talið var að há-
vaðinn frá flugvélinni gæti valdið
fleiri snjóflóðum og var allt flug
yfir bæinn bannað. Flugbrautin á
Egilsstöðum reyndist ekki tiltæk
vegna fannfergis og því fóru gas-
grímurnar aldrei austur. Síðar kom
í ljós að ammoníakmengunin var
minni en menn höfðu óttast.
Björgunarðagerðir
Fyrstu 12 tímana eftir að flóðin
féllu sáu heimamenn á Norðfirði
alfarið um björgunarstörf og héldu
allir vinnufærir menn á flóða-
svæðin. Einkum var leitað með
stikum og mokað með rekum í flóð-
unum en vinnuvélum beitt þar sem
það var talið þorandi. Einnig fór
fram mikil leit á sjónum úti af
flóðasvæðunum en samkvæmt
sjónarvottum var talið að síðara
flóðið hefði borist um 400 metra út
á fjörðinn.
Um klukkan 2 um nóttina fengu
Norðfirðingar fyrstu aðstoðina
þegar hópur sjálfboðaliða kom
með báti frá Eskifirði. Leystu Esk-
firðingarnir af örþreytta heima-
menn sem höfðu unnið að björgun-
arstörfum frá því flóðin féllu.
Síðar bættust við björgunarflokk-
ar frá Reyðarfirði, Fáskrúðsfirði
og víðar. Strax á fyrstu 12 tímun-
um er talið að um 150 heimamenn
hafi unnið að björgunarstörfum og
með aðkomumönnum hafi fjöldi
björgunarmanna verið 250 til 300
daginn eftir.
Seyðfirðingar buðu fram aðstoð
sína en Norðfirðingar töldu ekki
fært að þiggja það góða boð þar
sem hætta var á snjóflóðum á Seyð-
isfirði. Fjölmargir aðrir buðu fram
aðstoð. Eimskipafélag Íslands lán-
aði strax þrjú skip til að flytja
björgunarmenn og búnað til Nes-
kaupstaðar og bæjarstjórinn í Vest-
mannaeyjum bauð fram allan þann
tækjabúnað sem tiltækur var í Eyj-
um og notaður hafði verið í tengsl-
um við eldgosið þar árið áður.
Á fyrstu 12 tímunum fundust
níu látnir, fimm voru grafnir lif-
andi úr flóðunum og fjögurra var
saknað. Þegar 20 klukkustundir
voru liðnar frá flóðunum fannst
einn til viðbótar á lífi en þá voru
margir búnir að gefa upp alla von
um að fleiri fyndust með lífsmarki.
Nokkrum klukkustundum síðar
fannst enn eitt lík og var þá tala
látinna komin í 10 og tveggja var
saknað. Þrátt fyrir mikla leit á
landi og sjó tókst aldrei að finna lík
þeirra tveggja sem saknað var.
Eitt af því sem torveldaði leit og
björgun í fyrstu var að í flóðunum
eyðilögðust tvær spennistöðvar
með þeim afleiðingum að raf-
magnslaust varð með öllu á flóða-
svæðunum. Því þurftu björgunar-
menn að notast við lýsingu frá bát-
um, vinnuvélum og vasaljósum.
Byggt upp á ný
Hjörleifur Guttormsson, fyrrver-
andi alþingismaður, vann mikið og
gott starf við öflun og skráningu
gagna tengdra snjóflóðunum og í
skýrslu sem hann tók saman um
flóðin segir hann: „Mönnum er
ljóst eftir þessa atburði, að við
verðum að láta okkur lærast að
búa saman við snjóinn af meiri
varfærni og tillitssemi við eðli
hans en tíðkuð hefur verið í land-
inu til þessa. Þar á fjöldi byggða
samleið með Neskaupstað, og að
skipulagi snjóflóðavarna þarf að
vinna rólega og yfirvegað á næstu
árum.“
Með samheldni og stórhug, og
stuðningi ríkisins og fleiri aðila,
hófu Norðfirðingar uppbyggingar-
starf af krafti strax og nýtt ár gekk
í garð. Starfsemi hófst á ný þann
20. mars í frystihúsinu en ákveðið
var að reisa aðra fiskimjölsverk-
smiðju á nýju hafnarsvæði fyrir
botni Norðfjarðar. Tók hún til
starfa í febrúarmánuði 1976.
Þann 30. janúar fór fram í Egils-
búð, félagsheimili bæjarins, útför
hinna 10 sem fundust látnir og
minningarathöfn um þá tvo sem
ekki fundust. Um þá tregafullu
athöfn, sem fram fór fyrir fullu
húsi, skrifaði Hjörleifur Guttorms-
son árið 1975: „Sú stund gleymist
engum viðstöddum, þar sem bæjar-
búar sátu þreyttir en óbugaðir með
harm í huga. Sár þeirra, sem misstu
sína nánustu í snjóflóðunum, eru
enn ógróin, og samfélagið innan
fjallahringsins við Norðfjörð mun
lengi líða fyrir það högg, sem nátt-
úruöflin greiddu byggðinni í dimmu
og ofsafengnu skammdegi. Sam-
hugur þjóðarinnar, heimsókn for-
sætisráðherra og þingmanna
Austurlands á slysstað, svo og
fébætur á tjóni og stuðningur í
ýmsu formi, jafnvel handan um höf,
hafa hins vegar aukið mönnum
kjark og hvatt til dáða og athafna
við endurreisn atvinnutækja og
annars, sem féll í rúst á síðasta
vetri.“
Helstu heimildir:
Ýmis rit og gögn tekin saman af
Hjörleifi Guttormssyni.
Snjóflóðasaga Neskaupstaðar,
Svanborg H. Haraldsdóttir
Skriðuföll og snjóflóð, þriðja bindi
eftir Ólaf Jónsson, Sigurjón Rist og
Jóhannes Sigvaldason
Dagblöð frá desember 1974
Viðtöl
Framhald á næstu opnu
Sárin gróa seint
Föstudagurinn 20. desember 1974 líður Norðfirðingum seint úr minni. Tólf fórust þegar tvö stór snjóflóð féllu á athafnasvæðið inn-
an við byggðina í Neskaupstað. Þetta voru mannskæðustu snjóflóð sem fallið höfðu á Íslandi síðan 1919, er þrjú flóð á Siglufirði
tóku 18 mannslíf. Kristján J. Kristjánsson blaðamaður fjallar um þessa hörmungaratburði.
EYÐILEGGING Snjóflóðin sem féllu á Nes-
kaupstað 20. desember 1974 hrifu með sér
tólf mannslíf. Hjörleifur Guttormsson tók
myndina.
NORÐFJÖRÐUR Í LOGNI OG BLÍÐU Snjóflóðavarnargarðar hafa verið settir upp í fjall-
inu ofan byggðarinnar í Neskaupstað.
INNAN BYGGÐAR Í NESKAUPSTAÐ Á þessum slóðum féllu snjóflóðin í desember
1974.