Fréttablaðið - 06.11.2005, Blaðsíða 18

6. nóvember 2005 SUNNUDAGUR18
Hallgrímur Helgason blogg-ar í nafni félagslegs and-spyrnumanns frá Sauðár-
króki og Tómas Jónsson dælir út
tölvubréfum til hinna og þessa
mektarmanna og gerir sér mat
úr svörunum í bók Kristjóns Kor-
máks Guðjónssonar.
Þá er nokkuð um bækur þar
sem efniviðurinn og persónur eru
teknar beint úr raunveruleikan-
um, lítt dulbúnar eða alls ekki. í
ljóðabók Hauks Más Helgasonar
grípur örvæntingarfullt skáld til
vopna í útsendingu hjá þekktum
sjónvarpsmanni og Óttar Martin
Norðfjörð styðst við raunveruleg-
ar fyrirmyndir í Barnagælum svo
fáein dæmi séu nefnd.
„Það er svo sem engin nýlunda
að það eigi sér stað ákveðin skör-
un þarna á milli,“ segir Kristján
Bjarki Jónasson, útgáfustjóri hjá
Eddu útgáfu. „Raunsæi hefur
verið ráðandi lengi í íslenskri
bókmenntahefð og lesendur litið á
bókmenntir eins og fjölmiðil sem
miðlar fréttum, viðhorfum og
skoðunum rétt eins og aðrir miðl-
ar en setur það í stærra samhengi.
Þessa gætir til dæmis sterkt í
íslenskum glæpasögum þar sem
samtímaatburðum er gjarnan
blandað inn í söguþráðinn.“
Jón Karl Helgason, bókmennta-
fræðingur og útgefandi hjá Bjarti,
bendir á að lykilrómanar, það er
skáldsögur þar sem persónur eru
teknar beint úr veruleikanum,
eigi sér langa og samfellda hefð
á Íslandi. „Skýrasta dæmið er
sennilega Atómstöðin. Þegar hún
kom út taldi fólk sig þekkja marg-
ar persónur í henni og svo virðist
sem skáldskapurinn hafi verið
notaður sem eins konar revía.“
Sprenging í höfðinu
Jón Karl er hins vegar sammála
þeirri staðhæfingu að mikill áhugi
sé á bókmenntum þar sem heim-
ar raunveruleika og skáldskapar
skarast. Fyrir nokkrum misser-
um hóf Bjartur útgáfu á Svörtu
línunni, ritröð þar sem markmiðið
var beinlínis að kanna þessi mörk.
„Við höfðum það á tilfinningunni
að þetta væri spennandi svæði,“
útskýrir hann. „Þetta er ákveðin
tilraun til að endurvekja trúna
á skáldskap og fá fólk til að taka
hann alvarlega. En svo má líka
horfa á þetta frá hinni hliðinni;
það er að höfundur sem liggur
eitthvað á hjarta um málefni sem
hann telur brýnt grípi til hinna
áhrifamiklu listbragða skáld-
skaparins með það í huga að ná
til og hreyfa við fleiri lesendum.
Hvernig sem á það er litið er ljóst
að það hefur orðið skammhlaup
milli hinna hefðbundnu skila milli
fræða og skáldskapar.“
Jón Karl segir þessa tilhneig-
ingu sjást berlega ef litið sé út
fyrir landsteinana og nefnir sem
dæmi tvær bækur sem Bjart-
ur gefur út á árinu, Níu nætur
eftir Brasilíumanninn Bernardo
Carvalho og Stríðsmenn Salamis
eftir Spánverjann Javier Cercas.
„Þetta eru hvort tveggja skáld-
verk þar sem höfundarnir setja
sína eigin persónu í aðalhlutverk.
Cercas nefnir hana meira að segja
í höfuðið á sér og maður virkilega
trúir á hann sem persónuna sem
birtist í bókinni. En þegar líður
á lesturinn fær maður á tilfinn-
inguna að ekki sé allt sem sýnist,
enda kom það á daginn þegar Cerc-
as kom hingað á bókmenntahátíð
fyrr á árinu. Þá kom til dæmis í
ljós að ólíkt söguhetjunni, sem
er nýskilin og lifir hálfömurlegu
lífi, er hann hamingjusamlega
giftur. Við lesturinn verður ein-
hver sprenging í höfðinu þegar
maður veltir því fyrir sér hvað er
satt og hvað ekki og að endingu
spyr maður: Skiptir það máli?
Það verða til einhver aukaáhrif
og jafnvel þótt um „skáldverk“ sé
að ræða spyr lesandinn sig hvort
hann eigi að trúa eða ekki og í því
felst ákveðin viðurkenning á því
að bilið milli fræða og skáldskap-
ar er ekki jafn mikið og við viljað
vera láta.“
Mótsögnin í andspyrnunni
Kristjáni Bjarka eru bækur
Hallgríms Helgasonar og Stef-
áns Mána hugleiknar þar sem
þeir taka á málum sem brenna
á þeim, sem og bregða á leik
með eigin persónur sem þeir þó
teygja til og toga. „Túristi eftir
Stefán Mána fjallar um rithöf-
und í samfélagi þar sem fjölmiðl-
ar eru svo mótandi afl að hann
þarf alltaf að ganga lengra og
lengra til að vekja athygli á sér
og verður sífellt skrítnari. Þetta
er sjálfshæðin paródía um stöðu
þess sem á allt sitt undir skoð-
unum almennings og er haldinn
sýniáráttu og athyglisþörf. Hann
reynir að titla sig sem snilling en
þegar á botninn er hvolft er hann
ekkert án fjölmiðla og lesenda.“
Mikið af höfundarverki Hall-
gríms Helgasonar er leikur að
sjálfsmyndum en bókin Rok-
land er skrifuð út frá sjónarhóli
þess sem er í andstöðu við fjöl-
miðlasamfélagið. „Hallgrímur
skrifar bók í nafni Böðvars H.
Steingrímssonar. Böddi hatar
sjónvarp, les ekki blöð og öll ytri
einkenni fjöldamenningar sam-
tímans eru eitur í hans beinum.
En rödd hans fær útrás á blogg-
síðu og bókin fjallar öðrum
þræði um þessa mótsögn að vera
í andspyrnu gegn einhverju en
þurfa að taka þátt í því engu að
síður. Böddi harmar núverandi
ástand og vill spyrna við því en
fólk skilur hann ekki því hann er
algjörlega á jaðrinum.“
Eins brýnt og það er að höf-
undar bregðist við samtímanum
getur farið svo að bækur þeirra
verði svo bundnar samtíma sínum
að þær verði allt að því einnota.
Þá er bilið milli háðsádeilunnar
og þess sem deilt er á oft á tíðum
mjótt. „Ég ætla að ganga helm-
ingi lengra næst,“ lofar Kristj-
ón Kormákur - eða hótar, allt
eftir því hvernig á það er litið. Í
sífelldum tilraunum til að finna
nýja leiðir, toppa sjálfan sig og
ganga lengra er oft stutt í tilfinn-
ingaklámið, sérstaklega þar sem
það þykir viðtekið að opna sína
innstu afkima fyrir öðrum í þeim
tilgangi að búa til skemmtiefni.
„Það er vissulega hætt við því að
menn fari í slíkan spíral,“ segir
Kristján. „En það verða alltaf til
höfundar sem bregðast við slíku
ástandi og sporna við því.“
Jón Karl bendir á að sá mikli
fjöldi fólks um allan heim sem
er tilbúinn að ganga nær sinni
persónu og setja sig á svið, hvort
sem er í raunveruleikaþáttum,
á bloggsíðum eða bókum, virð-
ist benda til þess að margir taki
hinu alsjáandi auga stóra bróðurs
fagnandi.
„Það er hreinlega hrópað:
Stóri bróðir horfðu á mig! Það sá
Orwell ekki fyrir.“
Stóri bróðir horfðu á mig!
Bækur þar sem mörkum skáldskapar og veruleika hefur verið allt að því eytt
eru fyrirferðarmiklar þessi jól. Bergsteinn Sigurðsson ræddi við Jón Karl
Helgason og Kristján Bjarka Jónasson og spurði hvað veldur?
Við opnum
þér heiminn
í sumar
á lægsta verðinu
frá kr. 6.890
Bókaðu strax og
tryggðu þér lægsta
verðið!
www.heimsferdir.is
Düsseldorf
Frá kr. 6.890
Flugsæti aðra leið með sköttum (Düsseldorf-
Keflavík). Takmarkað sætaframboð á þessu verði.
München
Frá kr. 7.110
Flugsæti aðra leið með sköttum (München-
Keflavík). Takmarkað sætaframboð á þessu verði.
Bologna
Frá kr. 9.900
Flugsæti aðra leið með sköttum (Bologna-
Keflavík). Takmarkað sætaframboð á þessu verði.
Barcelona
Frá kr. 9.900
Flugsæti aðra leið með sköttum (Barcelona-
Keflavík). Takmarkað sætaframboð á þessu verði.
Alicante
Frá kr. 7.990
Flugsæti aðra leið með sköttum (Keflavík-
Alicante). Takmarkað sætaframboð á þessu verði.
Raunsæi hefur verið ráðandi
lengi í íslenskri bókmennta-
hefð og lesendur litið á bók-
menntir eins og fjölmiðil sem
miðlar fréttum, viðhorfum og
skoðunum rétt eins og aðrir
miðlar en setur það í stærra
samhengi.
KRISTJÁN BJARKI JÓNASSON
Við lesturinn verður einhver
sprenging í höfðinu þegar mað-
ur veltir því fyrir sér hvað er
satt og hvað ekki og að endingu
spyr maður: Skiptir það máli
JÓN KARL HELGASON