Tíminn - 11.04.1976, Side 18

18
TÍMINN
Sunnudagur 11. aprfl 1976.
Hvenær fyrnist yfir gamla
minnimáttarkennd?
Mcnn oa m
Reykjavlk er hitaveituborg, og i henni skiptast á giæsileg einbýlishús og tvibýlishús og sambyggingar af
alls konar gerðum. I öilum kaupstöðum landsins og svo til hverju einasta kauptúni eru hverfi spán-
nýrra húsa með hinum bezta búnaði. Getur veriö, aö fleira eöa færra af þvi fólki, sem býr I svona vönduðum
húsum, sé haldiö minnimáttarkennd gagnvart útlendingum? —Timamynd: Gunnar.
Saga frá
nítjándu öld
i Minningabók sinni segir Þor-
valdur Thoroddsen frá atviki
einu, sem fyrir hann bar eitt sinn
og varð honum minnisstætt. Eft-
irmáli, sem hann lét fylgja frá-
sögninni, skýrir hvers eðlis þetta
atvik var. Hann segir:
„Ég nefni þetta sökum þess, að
það var i fyrsta sinni, að ég varð
þess var, hvað Islendingum oft er
gjarnt til, i orði og verki, að lítils-
virða sjálfa sig og sina menn —
þetta mun nú hafa lagazt á seinni
árum, væntiég! Hve oft heyrðiég
ekki siðar, að Islendingar trúðu
betur útlendum, ómenntuðum
labbakútum, enskum féglæfra-
mönnum, búðarlokum eða slátr-
urum, en mér, þegar var að ræða
um málma eða önnur jarðfræði-
leg efni, sem ég sérstaklega haföi
lagt fyrir mig, en þeir eðlilega
ekkert vit höfðu á. Hve oft sá ég
ekki síöar embættismenn og al-
þingismenn sýna útlendum
spjátrungum lotningu fyrir hvert
spekiorð um visindi, sem út gekk
af þeirra munni, en sögðu um
sama leyti allt húmbúg og hé-
góma, sem ég var að fást við, af
þvi ég var samlandi þeirra og gat
eðlilega þess vegna ekki haft vit á
slikum hlutum”.
Þorvaldur Thoroddsen var
mikill visindamaður, jafnoki fær-
ustu jarðfræðinga, sem uppi voru
um hans daga i nágrannalöndum
okkar, og sjálfur vissi hann vel,
hverju hann hafði áorkað og i
hvaða metum hann var meðal
þeirra, sem skyn báru á störf
hans. Finna má, að i þeim orðum,
sem hér var vitnað til, bryddar á
sárindum yfir þvi, að jafnvel
sumir helztu menn þjóðarinnar
virtu þekkinguhans lítils. En þótt
svo sé, getur verið fólginn i þeim
beizkur sannleikur um islenzka
lyndiseinkunn, islenzka minni-
máttarkennd um hans daga — og
siðar.
Hví ekki
þjóðtungan líka?
Löngu fyrr, um miðbik átjándu
aldar, lét Sveinn lögmaður Sölva-
son prenta rit, sem nefndist Tyro
juriseður Barnilögum. Um þetta
verk sitt farast honum sjálfum
orð a þessa leið:
„Þar næst meðkenni ég vel, að
hér finnast ógjarnan þau gömlu
gullaldarorð, sem nú eru komin
úr móð, og að ég þar i mót hef
stundum hjálpast við þau orð,
sem dregin eður samsett eru af
dönskunni, hvað ég held engin
spjöll, þar vor lög nú á tiðum eru
mestan part frá dönskum komin
og án hennar kunna menn ekki að
vera i' réttarganginum. Og svo
sem vorefni i flestum sökum dep-
endera af þeim dönsku, þvi má þá
ekki einnig vort tungumál vera
sömu forlögum undirorpið? En öll
svoddan orð eru þó mikið skiljan-
leg og tiðkanleg oröin á vorum
dögum, yfir utan hvað fáeinir
menn hanga svo fastir viö sitt
antiqvitet, og geta varla skrifað
eitt sendibréf, að menn skyldu ei
heldur þenkja þaö væri still Ara
prests fróða eður Snorra Sturlu-
sonar en þeirra manna, er lifa á
átjándu öld, hverjir ef vilja átelja
minar bevisingar, betalinga og
aöra barbarismos in lingva pat-
ria, er þeir munu svo kalla, þá er
ég vel til friðs að taka upp gagn-
sök i móti þeim fyrir þeirra
archaismos...”
Hér er lögmaðurinn að boða þá
kenningu, að Islenzka tungu eigi
að sveigja að dönsku. Eitthvað
hálfum öðrum áratug siðar steig
skólameistarinn i Skálholti,
Bjarni Jónsson, sporið til fulls,
þvi aö hann gerði þaö opinskátt að
tillögu sinni i bréfi til lands-
nefndarinnar svonefndu, að is-
lenzk tunga yrði lögö fyrir róða.
Hann ,,ansá” sem sé, að islenzk-
an væri ekki einungis gagnslaus,
heldur „mjög skaðlegt”, aö henni
væri við haldið.
Þannig hugsuðu þeir — annar
lögmaður la'ndsins og forstöðu
maður annars skólans, sem
menntaði og mótaði verðandi
presta þjóðarinnar. 1 þágu ein-
hverra þokukenndra vona um
framför undir áraburði útlendrar
forsjónar sáu þeir það til eitt ráða
að fórna þjóðareinkennunum,
bregðast trúnaði við þjóðerni og
tungu og reyna að verða danskir.
Þetta er einmitt sú leið, sem
lagt hefur verið kapp á að fara i
Grænlandi nú um alllangt skeið —
með ægilegum afleiðingum.
Gömul kröm
í nýju gervi
Nú er þess að geta, að Sveinn
Sölvason og Bjarni skólameistari
voru uppi á þeirri öld, sem orðið
hefur tslendingum þyngst i
skauti. Þeim var kannski vork-
unn. Þó voru þeir samtiðarmenn
þeirra, sem af mestri dirfsku
réðu ráðum sinum og gerðu til-
raun til að hefja land og þjóð af
vesaldarstiginu: Skúla fógeta,
Magnúsar amtmanns og þeirra
félaga.
Þegar Þorvaldur Thoroddsen
komst i kynni við ótrú samlanda
sinna á islenzkri getu og islenzkri
þekkingu, var að minnsta kosti
mjög tekið að birta til. Islenzk
endurreisnarstefna átti orðið
langa sögu, og s jálfstæðisbarátt-
an hafði staðið i nokkra áratugi.
Enn var langur ti'mi liðinn, er
Þorvaldur rifjaði þetta upp og i
hálfkæringi kastar hann þvi
fram, að trúlega kveði orðið við
annan tón: „Þetta mun nú hafa
lagazt á seinni árum, vænti ég!”
Tæpast fer á milli mála, að
þarna er talað i beizkjublöndnu
háði. Og sannast sagna mun Þor-
valdi ekki hafa skotizt svo mjög.
Það hvildi eins og örlagadómur á
þjóðinni, að hún var bæði fátæk og
fámenn og hafði verið kúguð, fé-
flett, svelt og drepin úr hungri,
þegarhenni var um megn að gera
hvort tveggja: Ao verjast áföllum
af völdum náttúrunnar og reiða
það af höndum, sem kaupmenn
og embættisvald heimtuðu af
henni.
Enda þótt hún bæri ekki góðan
hug til þeirra, sem setið höfðu yfir
hlut hennar, loddi fast við hana
gömul og glámskyggn lotning
fyrir þvi, sem útlent var og komið
frá fjölmennari þjóðum. Það var
fint, sem danskt var, og næsta
mörgum hætti enn til þess að telja
flest meiri vizku, sem gekk fram
af munni útlends manns en
þeirra, sem bornir voru og barn-
fæddir meðal þeirra. Aöeins eitt
var finna en það, sem var danskt:
Það, sem var franskt. Dætur em-
bættismannanna voru dansmeyj-
ar frönsku foringjanna á eftirlits--
skipunum, sem fylgdu skútunum
frá Pompól. Hinar fögnuðu tiöar
dátunum af Fyllu og Fálkanum,
og til þess gafst oft tækifæri, þvi
að dönsk strandgæzluskip voru
talin kær aö höfnum.
Stakkaskiptin
miklu
Þetta var á fyrri tið. Nú höfum
við notið heimastjórnar í meira
en sjötiu ár, fullveldis I langt til
sextiu ár, og lýðveldið er rúmlega
þrjátiu ára. Við höfum, á köflum
að minnsta kosti, haft meiri tekj-
ur á hvern mann að meðaltali en
svo til allar aðrar þjóðir heims,
og komizt þar nálega upp að hlið-
inni á þeim þjóðum þremur eða
fjórum, sem tekjuhæstar eru. Við
höfum langflest til ibUðar hús,
sem eru miklu þægilegri og betri
en barónar og furstar áttu völ á,
þegar við höfðumst við i torfbæj-
um, og sennilega er hlutfallstala
stórglæsilegra einbýlishúsa óviða
i heiminum jafnhá — að minnsta
kosti ef til landsbyggðar svo-
nefndrar er litið og kaupstaðanna
og kauptúnanna þar. Og hlýtt og
bjart er i þessum húsum. I stað,
lýsiskolunnar langt fram eftir
nitjándu öld og steinoliulamp-
anna fram eftir þessari öld eru
komin rafljós, sem fylla hvem
krók og kima birtu eftir vild og
þörfum, á hérum bil öllum heim-
ilum i landinu. Heitt vatn úr berg-
lögum landsins hitar fleiri ibúðir
en þær, sem án þess konar þæg-
inda eru, og tugþúsundir lands-
manna til viðbótar eiga einmitt
nú i vændum að fá heitt vatn i bæ-
inn. Og svo er allur húsbúnaður-
inn: Vandaður, dýr og iburðar-
mikill mjög viða.
Við höfum vélvætt flestar
starfsgreinar, við eigum mikinn,
góðan og nýlegan skipaflota og
flugvélaflota og bifreiðaeignin er
slik, að við erum meðal bilrikari
þjóða. Við höfum hafnir á fjölda
staða hringinn i kring um landið,
að visu ekki nema sumar svo til
hlitar sé, við höfum ráðizt i gerð
brúa, sem vitna um hinn mesta
stórhug, við höfum komiö upp
orkuverum og við eigum flugvelli
og vegi, þótt þar sé mörgu áfátt.
Og þannig má halda áfram og
nefna til dæmis: Sjúkrahús og
heilsugæzlustöðvar, dvalarheim-
ili af ýmsu tagi, þéttriðið og viða-
mikið skólakerfi, jafnvel svo að
sumir halda, að það sé um of, fé-
lagsheimili og íþróttamannvirki,
sjálfvirkt simakerfi mjög viða,
útvarp og sjónvarp með
dreifingarkerfi, þótt vankantar
séu á þvi, þjóðleikhús ásamt
greinamargri leikstarfsemi,
sinfóniuhljómsv'eit og tónlistar-
kennslu viða um land.
NU er lika af sú tið, er Þorvald-
ur Thoroddsen og aðeins örfáir
Islendingar aðrir höfðu aflað sér
visindalegrar þekkingar, sem að
kvað. Langskólagengnir menn
eru orönir býsna margir, og þeim
fer hraðfjölgandi. Og það, sem
mestu máli skiptir: I hópi þeirra
er margt hinna færustu manna,
sem standa visindamönnum og
sérfræðingum miklu stærri þjóða
fyllilega á sporði, og hafa enda
sumir hverjir verið til þess valdir
að miðla öðrum þjóðum reynslu
og þekkingu um langan eða
skamman tima.
Þetta er mikiðafrek á skömm-
um tima, og sérstaklega er það
mikið afrek af jafnfátækri þjóð og
íslendingar voru fram eftir þess-
ari öld og snauðri að varanlegum
veraldargæðum. Og síðast og
ekki sizt jafnfámennri þjóð og
þeir voru og eru.
Mín upphefð
kemur að utan
Þau stakkaskipti, sem hér hef-
ur lauslega verið drepið á, virðast
búningsbót, sem ætti að nægja til
þess að slæva gamla vantrú og
minnimáttarkennd. Eða getur
verið, að þessi gamla fylgja hafi
verib svo djúprætt, að hún plági
þjóðina enn?
Við skulum aðeins skyggnast
um i þjóðfélaginu.
Við skulum sleppa þvi, sem
gerðist fyrir heimsstyrjöldina
siðari: Fylkingum unglinga, sem
gengu um götur Reykjavikur i
einkennisbúningi nasista og höfðu
kokgleypt einhverja andstyggi-
legustu kenningu, sem fengið hef-
ur byr undir vængi i veraldarsög-
unni — barnalegum fleðuskap,
undirlægjuhætti og ásókn, raunar
bæði karla og kvenna, þegar út-
lendir hermenn komu til landsins,
og ööru fleira af þvi taginu.
Berum niður nær nútimanum.
„Ég hef alltaf vitað, að min upp-
hefð kæmi að utan” — þetta er
kunn setning i bókmenntunum.
öllum hljóta að vera hugstæð
fjölmörg dæmi um islenzka lista-
menn,‘sem ýmist hafa sætt tóm-
læti eða beinum andróðri i land-
inu, en verða á einum degi aðrir
rpenn, sem allir vilja hampa —
þegar upphefð þeirra erkomin að
utan. Það, sem þó er runnið und-
an islenzkum hjartarótum, er
ekki metið, skilið og viðurkennt,
nema að takmörkuðu leyti af tak-
mörkuðum hluta fólks, fyrr en
það hefur fengið stimpil frá út-
löndum.
Lítilþægni af
ýmsu tagi
Alkunna er, hve okkur er gjarnt
til þess að halda á lofti kurteisis-
oröum, sem útlendingar, er hing-
að koma, kunna að láta falla. Þeir
eru óðar titlaðir Islandsvinir —
ummæli þeirra eru eins og
hjartastyrkjandi lyf, þótt lítið fel-
isti orðum þeirra og sizt annað en
það, sem við ættum sjálf aö vera
dómbærustum. Þetta hnekkir þvi
ekki, aö til eru raunverulegir Is-
landsvinir — menn, sem lita með
skilningi á mál okkar, leitast við
aö koma þvi á framfæri, sem þess
er vert, og bera blak af okkur,
þegar á okkur er hallað.
Dæmigert er, hve margir
Islendingar fyllast ástriðu til þess
að flangsa utan i útlendinga,
þegar þeir eru ölvaðir. Liklega
eru þessir náungar i rauninni
þrúgaðir af minnimáttarkennd,
en þegar veigarnar hafa haft sin
áhrif á þá, finnst þeim fyrst, að
þeir séu nokkurn veginn jafnokar
þessa virðulega fyrirbæris —
útlends manns.
Þegar ameriskur sjónvarps-
karl, sem rak á eigin spýtur sjón-
varpsstöðvar i eymdarlöndum
Mið-Ameriku og Afriku, kom
hingað til lands árið 1961 þeirra
erinda aö falast eftir þvi að koma
upp stöð hér og reka hana með
sama efni og hann bauð upp á
annars staðar, voru ýmsir, sem
fannstþetta kostaboð, þótt ekki
væru forráðamenn þjóðarinnar i
þeim hópi. Þeir sáu ekkert
athugavert við hinn áhrifamesta
fjölmiðil, rekinn af útlendingi i
gróðaskyni, með þvi efnisvali, er
þjónaði þvi markmiði.
Skyltþessarilítilþægni var það,
þegar einn alþingismanna reifaði
þá hugmynd að leita eftir fé til
eflingar einu kjördæmi landsins
úr alþjóðasjóðum þeim, sem
ætlaðir eru vanþróuðum hungur-
þjóðum.
Kjarkur að utan
Ekki fer milli mála, hve
útlendar tizkubylgjur eiga
greiðan aðgang að okkur. Við
erum komin af fólki, sem svaf
nakið I baðstofum í margar kyn-
slóðir, en kappklæddi sig á
daginn. Þear það var orðin
lenzka, i útlöndum, að stelpur
hlypu um berar, fór þeim lika að
bregða fyrir á sviðinu hér. Þeirra
kjarkur kom að utan. Yrkingar,
ritmennska, lifsstill — allt ber
þetta á köflum meira og minni
keim af útlendri eftiröpun, og er
þá ekki við það átt, sem sjálfsagt
er, að stefnur og straumar frá
öðrum löndum frjóvgi okkar
hugarheim eins og alltaf hefur
gerat, jafnvel á mestu inni-
lokunaröldunum. Poppmúsikin er
svo bundin útlendri fyrirmynd, að
þeir, sem sumir eru tæpast
mæltir á eigin máli, bögglast við
að yrkja á ensku, nokkurs konar
söngtexta, af þvi að þaðan er
poppmúsikin og við liggjum nú
mest undir engilsaxneskum
áhrifum.
Engu síðri
upp og ofan
Auðtryggni okkar i skiptum við
útlendinga skin til dæmis af
álsamningnum gamla, þar sem
ekki var gert ráð fyrir neinum
mengunarvörnum og afarlágt
rafmagnsverð bundið til mjög
langs tima. Vanmat á islenzkri
verkþekkingu birtist i þvi, þegar
útlendingar eru fengnir til
hönnunar á mannvirkjum, sem
tslendingar hafa þó reynslu og
kunnátu til þess að inna af
höndum, auk kunnugleika á
nátturufari. Broslegt er, ef satt
er, að það hafi verið tekið gott og
giltúr höndum útlendinganna, að
miklu hærri stálvirki en annars
staðar, og hættara við falli en
ella, bæru uppi Búrfellslinuna við
stórárnar á Suðurlandi — með
tilliti til skipaferða.
Þannig mætti lengi til tina. En
látum hér lokið þessari romsu.
Leiðum aðeins hugann að þvi, að
við erum, svona upp og ofanengu
minni menn, hæfiieikaminni eða
dómgreindarminni, heldur en
þeir, sem af útlendu bergi eru
brotnir, ef við aðeins berum
höfuðið hátt, ögum okkur og
beitum okkur með forsjá og elju.
Við erum einn strengurinn i
hinni miklu hörpu þjóöanna, og
við eigum að leggja rækt við
okkar menningu, okkar sjálfstæði
og okkar manndóm. Það er
skylda við umheiminn, og það er
umfram allt skylda okkar við
okkur sjálf.
—JH