Fréttablaðið - 10.12.2005, Qupperneq 57

LAUGARDAGUR 10. desember 2005
F
í
t
o
n
/
S
Í
A
Sævarhöf›a 2 Sími 525 8000 www.ih.is Opi›: Mánudaga – föstudaga kl. 9:00-18:00 og laugardaga kl. 12:00-16:00
PAKKINN
250.000 kr. aukahlutapakki
N†R PATROL Á GJAFVER‹I OG fiRJÚHUNDRU‹ OG
FIMMTÍU fiÚSUND KRÓNA JÓLAGJÖF Í KAUPBÆTI.
A‹EINS 20 BÍLAR Á fiESSU TILBO‹I!
PATROL
JÓLA–NISSAN
350.000 KALL Í JÓLAGJÖF!
A‹EINS 20 BÍLARÁ fiESSU TILBO‹I!
KAUPAUKI100.000 kr.GJAFABRÉF HJÁ
STÓRI
Innifali›: 33" dekk, krókur og toppbogar.
Tegund Ver›
Patrol Luxury beinskiptur 4.090.000.-
Patrol Luxury sjálfskiptur 4.190.000.-
Patrol Elegance beinskiptur 4.390.000.-
Patrol Elegance sjálfskiptur 4.490.000.-
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau
nefnast. Að jafnaði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Meðal spurninga
sem glímt hefur verið við að undanförnu eru: Er guðlast bannað með lögum,
hvernig myndast snjókorn, þekktist samkynhneigð á víkingatímanum, hvað
er sjónblekking, eru samtöl (eigindlegar rannsóknir) vísindi, og hvað er og
hvernig verkar penisillín? Hægt er að lesa svör við þessum spurningum og
fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is
HVERNIG FÓRU HEIÐIN JÓL
FRAM?
Engar samtímaheimildir eru til
um heiðið jólahald. Elstu lýs-
ingar eru skráðar af kristnum
höfundum tveim öldum eftir að
heiðinn siður var afnuminn. Ekki
er þorandi að treysta á að þær
lýsingar séu með öllu óhlutdræg-
ar. Norræn jól voru í öndverðu
skammdegishátíð, en þær hafa
þekkst um víða veröld og gegna
andlegri þörf fyrir mannfagnað í
vetrarmyrkrinu.
Veisluhöld og ástarleikir
Elsta vísbending um jólahald er
í kvæði um Harald hárfagra sem
talið er frá 9. öld. Þar er hann
sagður vilja ‚drekka jól úti‘ og
‚heyja Freys leik‘. Þetta virðist
annars vegar merkja veislu og
hins vegar einhvers konar ástar-
leik. Þess sést getið á öðrum stað
að Freysgöltur mikill sé leiddur
inn í veislusalinn, menn leggja
hendur á burst hans og strengja
heit. Freyr var frjósemisgoð líkt
og Satúrnus hjá Rómverjum og
átti göltinn Gullinbursta, en svín-
ið er víða notað sem frjósemis-
tákn sakir hinnar miklu viðkomu.
Alkunna er að kynferðislegir
helgileikir þekkjast meðal fólks
sem býr í náinni snertingu við
náttúruna og telur að frjósemi í
mannlífinu kalli á frjósemi í nátt-
úrunni. Oft er talað um að blóta
‚til árs og friðar‘ á jólum þar sem
‚ár‘ merkir árgæska.
Jólaöl
Sagnir sem eiga að gerast á
heiðnum tíma minnast varla á
jól nema í sambandi við veislu-
hald. Í fornum norskum lögum er
mönnum skylt að brugga og eiga
öl til jóla. Ástæðan er að kon-
ungar ferðuðust oft milli þegna
sinna um jólaleytið og þágu hjá
þeim veislu. Allt bendir til þess
að menn hafi blátt áfram komið
saman á jólum til að éta, drekka
og vera glaðir.
Um önnur atriði í veisluhald-
inu er helst frá því greint sem
hafði sögulegar afleiðingar, til
dæmis ef drukknir veislugest-
ir strengdu þess heit að efna til
herferðar næsta sumar, brjóta
haug fjölkunnugs víkings eða
ræna konungsdóttur – og reyndu
að standa við það.
Hátíð í svartasta skammdeginu
Í Heimskringlu segir að Hákon
konungur Aðalsteinsfóstri hafi
um miðja 10. öld fært jólahald
Norðmanna frá einhverri ‚höku-
nótt‘, sem enginn veit hvenær
var, til sama tíma og kristnir
menn héldu fæðingarhátíð Frels-
arans. Líklegast er að tímasetning
hinna fornu jóla hafi ekki verið á
neinum vissum degi eftir okkar
almanaki, heldur þegar vel stóð á
tungli í svartasta skammdeginu.
Óskipulegt trúarkerfi
Víst má telja að mikill meiri-
hluti íslenskra landnámsmanna
hafi verið ókristinn, altjent þeir
sem mestu réðu. Óvíst er á hinn
bóginn hvort nokkurt skipulegt
trúarkerfi var um allt landið, því
þeir komu úr ýmsum áttum, eink-
um frá Noregi og skosku eyjun-
um. Ekki er vitað um neina trú-
armiðstöð eða sérstakan heiðinn
trúarhöfðingja. Óvíst er að Ása-
trú sú sem lýst er í Snorra Eddu
hafi verið iðkuð nema á takmörk-
uðu svæði. Þar er Óðinn talinn
æðstur guða, en hans gætir lítið
í eldri heimildum eða örnefnum.
Þór, Freyr, Freyja og Njörður
eru þar miklu fyrirferðarmeiri.
Í fornum eiðstaf segir: „Hjálpi
mér svo Freyr og Njörður og
hinn almáttki ás“, en ekki er ljóst
hver sá er, Óðinn eða Þór.
Allir tóku þátt í jólaveislunni
Skammdegishátíðin jól var á
sínum stað hvað sem trúariðk-
un leið og tilgangur hennar var
án efa öðru fremur að lífga sál-
aryl. Í sögum þeim sem eiga að
gerast fyrir eða um kristnitöku
og geta geymt ýmis forn minni
eru nokkur atriði sameiginleg
þegar minnst er á jólahald. Mest
ber á því að stórbændum hefur
verið það metnaðarmál að halda
veglegar jólaveislur, láta brugga
jólaöl, tjalda skála sína sem best
og bjóða fjölmenni til fagnaðar-
ins. Á fyrstu öldum byggðar var
loftslag enn nógu milt til að víða
væri unnt að rækta nokkurt korn
til ölgerðar, auk þess sem menn
gátu fengið í kaupskipum. Þess
má einnig geta að allir heimil-
ismenn virtust taka þátt í jóla-
veislum, þrælar jafnt sem aðrir
og enginn hafður útundan.
Árni Björnsson, dr. phil.
í menningarsögu.
AF HVERJU HÖLDUM VIÐ JÓLIN Í
DESEMBER EF SAGT ER AÐ JESÚ
HAFI FÆÐST Í JÚLÍ?
Ekki er vitað hvenær Jesús
fæddist en þó er ljóst að það var
ekki 25. desember. Jól voru hald-
in hátíðleg í Róm til forna (Sat-
urnalia-hátíðin) og tengd heiðn-
um sólarguði, það er að segja að
menn héldu upp á að daginn fór
að lengja á ný. Dagana 17.-23.
desember gáfu Rómverjar hver
öðrum gjafir. Heiðnir norrænir
menn héldu sömu hátíð á svipuð-
um árstíma tíma og hét hún, líkt
og nú, jól.
Þegar kristni varð að ríkistrú hjá
Rómverjum með Konstantínusi
mikla árið 324, yfirtók kirkjan
smám saman forna helgidaga og
með tímanum festist 25. desem-
ber sem fæðingardagur Jesú.
Sá siður skaut rótum undir alda-
mótin 400. Dagurinn var einnig
tengdur fæðingardegi keisarans
og þar sem Jesús var hinn eini
sanni keisari fékk hann sína
fæðingarhátíð. Jesús tók því
bæði sæti sólarguðsins, keisar-
ans og hátíðargleðinnar. Á 5. öld
var jólahátíðin orðin miðlæg um
alla kristnina sem fæðingarhá-
tíð Jesú. Í vesturkirkjunni hafa
jól fengið jafnmikið vægi og
páskarnir sem eru mesta hátíð
kristninnar.
Sigurjón Árni Eyjólfsson,
stundakennari í guðfræði við HÍ.
Jól í heiðni og kristni
Í HEIÐNUM SIÐ VORU JÓLIN TÍMI VEISLU-
HALDA.