Tíminn - 20.07.1980, Page 7

Þórarinn Þórarinsson
Verðlagshöft og verð-
Gylfi Þ. Gíslason og Bjarni Benediktsson
Upphafið
Blöö stjórnarandstööunnar
gera nú talsvert aö þvl aö látast
andvíg bönnum og boöum.
Einkum láta þau illa yfir verö-
lagshöftunum, aö ekki sé talaö
um verstöövun. Þaö er þvi ekki
Ur vegi, aö rifja upp hvernig
haldiö var á þeim málum I tiö
samstjörnar Sjálfstæöisflokks-
ins og Alþýöuflokksins á árun-
um 1969—1971.
Núgildandi verölagskerfi kom
til sögu I byrjun siöari
heimsstyrjaldarinnar. Þaö var
nauösynlegt og sjálfsagt á
strlösárum. Þaö var einnig
nauösynlegt eftir aö nýsköp-
unarstjórnin var búin aö eyöa
striösgróöanum og gripa varö
til meiri eöu minni takmarkana
á aöfluttum vörum. Alltaf er
hætta á óheilbrigöu verölagi
þegar framboö er of litiö og þá
geta álagningarhömlur veriö
nauösynlegar.
Viöreisnarstjórnin svonefnda
taldi sig ætla aö gera aukiö átak
til aö aflétta verölagshömlum. 1
verölagslöggjöf, sem hún setti
voriö 1960 var þó verölagskerf-
inu haldiö nær óbreyttu og valdi
verölagsyfirvalda siöan óspart
beitt til aö ákveöa álagningu. 1
lögunum sagöi aö „verölags-
ákvaröanir allar skulu miöaöar
viö þörf þeirra fyrirtækja er
hafa vel skipulagöan og hag-
kvæman rekstur”.
Fyrstu ár viöreisnarstjórnar-
innar kvartaöi verzlunin ekki
mikiö undan álagningarhöml-
unum.en þetta breyttist, þegar
leiö á áratuginn. Lengst gekk
þaö nokkrum mánuöum fyrir
þingkosningarnar 1967, þegar
stjórnin greip til veröstöövunar
og kann þaö aö hafa stutt aö
sigri hennar I kosningunum.
Fyrirspurnin
1960
Eftir gengisfellingarnar 1967
og 1968 herti stjórnin mjög verö-
lagshöftin og bárust miklar
kvartanir frá verzlunum vegna
þess.
1 tilefni af þessum kvörtunum
lagöi ég fram svohljóöandi
fyrirspumir á Alþingi I marz
1969, ásamt þeim Einari
Ágústssyni og Jóni Skaftasyni:
„Fylgir oddamaöur i verö-
lagsnefnd, fulltrúi rikis-
stjórnarinnar, ekki þvi ákvæöi
laga um verölagsmál frá 14.
júnf 1960 aö verölagshömlur all-
ar skuli „miöaöar viö þörf
þeirra fyrirtækja er hafa vel
skipulagöan og hagkvæman
rekstur?” Hvenær má vænta
frumvarps þess um „eftirlit
meö einokun, hringamyndun og
verölagi” sem rikisstjórnin
hefur lengi boöaö og sérstakri
nefnd var faliö aö semja 1967?”
Oddamaðurinn
Gylfi Þ. Gislason svaraöi
þessum fyrirspurnum 7. mai
1969. í framsöguræöu minni
fyrir fyrirspurnunum sagöi ég
m.a.:
„Fyrri fyrirspurnin, sem hér
er til umræöu fjallar um þaö
hvort fulltrúi rikisstjórnarinnar
sem jafnframt er oddamaöur i
verölagsnefndinni fylgi ekki til-
greindu ákvæöi laganna frá
1960. Fyrirspurnin er borin
fram vegna þess, aö þvf er nú
haldiöfram, jafnt af einkaverzl-
unum sem samvinnuverzlunum
aö álagningin sé ákveöin lægri
en lög mæla fyrir um. Ég hef
ekki séö þessu mótmælt af full-
trúa rikisstjórnarinnar i verö-
lagsnefnd sem raunverulega
hefur álagningarvaldiö I hendi
sinni. Þvert á móti mun hann
hafa sagt aö erfitt eöa jafnvel
útilokaö sé aö reka verzlun
hallalaust meö óbreyttum
álagningarreglum. Séu þessar
fullyröingar réttar er hér fariö
inn á mjög varhugaveröa braut.
Sú hætta er ekki minnst aö
verzlunin telji: sig reydda til aö
komast hjá hallarekstri meö þvi
aö selja dýrari vörur en ella þvi
aö þær gefa meira I álagningu
en ódýrari vörur. Álagningar-
höft, sem leiöa til slikrar öfug-
þróunargeta I reynd oröiö neyt-
endum meira til óhags en
gagns. Þess vegna er þaö eng-
um til ávinnings ef rikisstjórnin
lætur fulltrúa sinn I verölags-
nefndinni beita oddavaldi sinu
þannig, aö brotiö sé gegn áöur-
nefndu ákvæöi 1. frá 1960.
Annars fylgir sú hætta yfir-
leitt langvarandi álagningar-
höftum, aö þau freisti verzlunar
innar til aö selja dýrari vörur en
ella þvi aö þannig fást mestar
álagningartekjur. Þess vegna
hefur þaö oröiö niöurstaöan I
öllum nágrannalöndum okkar
aöbeita ekki álagningarhöftum,
nema undir sérstökum
kringumstæöum um stuttan
tima en treysta heldur á frjálsa
verömyndun og samkeppni
kaupmanna og kaupfélaga.
Hins vegar er I þessum löndum
fylgzt meö verölagi og ekki sizt
meö hringamyndunum og sam-
tökum. sem stefna aö þvi aö
hindra frjálsa verömyndun.
Rikisvaldiö áskilur sér rétt til
þess I sérstökum lögum aö gripa
inn I og hindra slika starfshætti
ef þörf krefur. Hæstvirt rikis-
stjórn hefur marglofaö þvi aö
beita sér fyrir slikri lagasetn-
ingu og skipaöi fyrir tveimur
árum sérstakanefndtilaö undir-
búa frumvarp um eftirlit meö
einokui\,hringamyndun og verö-
lagi. Sú nefnd mun hafa starfaö
i fyrstu en langt hlé mun nú
oröiö á störfum hennar.
Siöari fyrirspurnin fjallar
um þaö hvenær megi vænta um-
rædds frumvarps frá hæstvirtri
rikisstjórn”.
Svar Gylfa
Svar viöskiptamálaráöherra
Gylfa Þ. Gislasonar var á þá
leiö aö umrædd ákvæöi laganna
frá 1960 væru mjög óljós. Engin
skilgreining væri I lögunum á
þvi hvaö telja skuli vel skipu-
lagöan og hagkvæman rekstur.
Fleiri ástæöur en of lágar
álagningarreglur gætu valdiö
taprekstri, eins og t.d. minnkun
eftirspurnar, of mikill fjár-
magnskostnaöur i góöærum, of
mikil fjölgun fyrirtækja o.s.frv.
Allar þessar ástæöur bæri aö at-
huga. Þannig reyndi ráöherra
aö réttlæta og afsaka álagn-
ingarhöftin.
Varöandi siöari fyrirspurnina
svaraöi viöskiptamálaráöherra
þvi aö nefnd sú, sem átti aö
semja umrætt frumvarp heföi
veriö aö þvf komin aö ljúka þvi
haustiö 1967, en þá heföi gengis-
lækkun, komiö til sögunnar og
hún leitt til þess aö verölags-
hömlur voru hertar aö nýju.
Nefndin haföi þvi veriö látin
hætta störfum um sinn. Nú væri
hins vegar ákveöiö aö láta hana
hefja störf aö nýju og yröi stefnt
aö þvi aö hún lyki störfum
haustiö 1969.
Ég svaraöi Gylfa á þann veg
aö undarlegt væri aö heyra þá
skýringu hans aö umrætt laga-
ákvæöi væri mjög óljóst, þvi aö
þaö væri í lögum sem hann heföi
undirbúiö sem ráöherra og heföi
hann þá hlotiö aö kynna sér aö
þaö væri vel framkvæmanlegt.
Ég benti á aö hann heföi ekki
mótmælt þvi aö álagningarhöft-
in væru of ströng. Ég benti á aö
meöan álagningarhöftum væri
framfylgt væri verzlunin raunar
hvött til þess að hiröa ekki um
hagstæö innkaup þvl aö hún
tapaði á þvl. Ég teldi þaö þvi
mikinn misskilning aö frjáls
verzlun leiddi til hærra verö-
lags. Þvert á móti mætti vænta
hins gagnstæöa.
Áfstaða
erlendra verka-
lýðssamtaka
Lokaorö mín I þessum um-
ræöum féllu á þessa leiö:
„Viö skulum gera okkur grein
fyrir þvl aö þaö er engin tilvilj-
un aö löndin f kringum okkur,
Noröurlönd, England, Þýzka-
land og fleiri lönd, sem hafa
mjög sterk launþegasamtök,
þau hafa öll fariö inn á þá braut
aö víkja frá ströngum álagn-
ingarhöftum og taka upp frjálsa
verðmyndun og launþegar I
þessum löndum, neytendur I
þessum löndum, heföu ekki
sætt sig viö þessa breytingu
nema þeir heföu taliö aö hin
frjálsa verömyndun væri heppi-
legri fyrir þá heldur en þaö
fyrirkomulag sem áöur var búiö
viö. Ég tel, aö þaö sé mjög
mikilvægt fyrir verkalýöshreyf-
inguna og launþegasamtökin aö
glöggva sig á þessu atriði alveg
eins og sllk samtök hafa gert I
öörum löndum. Þess vegna vil
ég aö lokum segja þaö aö ég
mótmæli þeirri skoöun, aö þaö
þurfi aö leiöa til hærra verðlags
og óhagstæöari afkomu fyrir
neytendur, ef verömyndunin er
gefin frjáls”.
Verðstöðvunin
1970
Hvort sem þaö varö árangur
af fýrirspum okkar þremenn-
inganna eða ekki varö niöur-
staöan sú aö viöreisnarstjórnin
lagöi fram á næsta þingi, þing-
inu 1969-1970, frumvarp til laga
um verögæzlu og eftirlit meö
samkeppnishömlum, þar sem
stefnt var aö því aö koma á
frjálsri verömyndun, en þá
undir eftirliti. Frumvarpinu
fylgdi þó ekki meiri alvara en
svo aö þaö féll I Efri deild meö
atkvæðum eins ráöherrans. Þó
kom áhugaleysi viðreisnar-
stjórnarinnar enn betur I ljós,
þegar leiö fram á haustiö 1970.
Þá stóöu kosningar fyrir dyrum
á næsta ári og viðreisnarstjórn-
intaldisig standa höllum fæti. I
trausti þess aö þaö ynni henni
hylli kjósenda ákvað hún verö-
stöövun fram yfir kosningar.
Hér voru þvi i gildi hin ströngusti
verölagshöft, þegar hún lét af
völdum. Þannig lauk baráttu
hennar fyrir frjálsri verzlun.
Þaö var eitt af fyrstu verkum
vinstri stjórnarinnar 1971 aö
fella úr gildi veröstöövun viö-
reisnarstjórnarinnar. 1 tlö
vinstri stjórnarinnar var áfram
beitt verölagshömlum, enda
vilji tveggja þeirra þriggja
flokka sem stóöu aö henni.
Nýju
verðlagslögin
Þaö var stefnumál rlkis-
stjórnar Framsóknarflokksins
og Sjálfstæöisflokksins aö koma
á frjálsri verömyndun, en þó
innan þess ramma aö eftirliti
yröi haldiö áfram og gripiö I
taumana ef nauösynlegt þætti.
Ólafur Jóhannessoni sem fór
meö viöskiptamálin, fól sér-
stakri nefnd I ársbyrjun 1976 aö
undirbúa frumvarp um þetta
efni en eftir aö hún lauk störfum
var leitaö álits viökomandi
stéttarsamtaka og fleiri aöila
Þetta taföi framkvæmd máls-
ins. Þó tókst að standa viö fyrir-
heit stjórnarsáttmálans, þvl aö
voriö 1978 voru samþykkt lög
um verölag, samkeppnishömlur
og óréttmæta verzlunarhætti.
Þauleysa verölagslögin frá 1960
af hólmi. Samkvæmt 8. grein
þeirra skal verölag vera frjálst
þegar„samkeppniernægileg til
þess aö tryggja æskilega verö-
myndun og sanngjarnt verö-
lag”. Sérstök verölagsstofnun
og verölagsnefnd fylgist meö
þvi hvort þessum skilyröum er
fullnægt og geta þessir aöilar
gripiö I taumana ef nauösynlegt
þykir. Lög þessu áttu aö taka
gildi sex mánuöum frá staöfest-
ingu þeirra, en þau voru staö-
fest 3. maí 1978. Samkvæmt þvi
áttu þau aö öölast gildi 3.
nóvember 1978.
1 stjórnarsamningi þeim, sem
var geröur viö myndun vinstri
stjórnar haustiö 1978, var
ákvæöi um aö 8. grein áöur-
nefndra laga skuliekki koma til
framkvæmda aö sinni. í svo-
kölluöum ólafslögum, sem voru
samþykkt á slöastl. ári, er sér-
stakur kafli um verölagsmál.
Hann fjallar m.a. um breytingu
•á 8. grein laganna frá 1978 en
veitir þó áfram heimild til aö
undanþiggja vörur álagningar-
ákvæðum, ef vissum skilyröum
er fullnægt.
1 stefnuskrá núverandi
stjórnar segir, aö stefnt skuli aö
því, aö verölagslögin frá 1978
komi til framkvæmda.
Stefnu Framsóknarmanna
má nokkuö ráöa af framan-
greindum ummælum minum
frá 1960. Framsóknarmenn telja
aö ekki eigi aö beita verölags-
höftum, nema undir sérstökum
kringumstæöum, t.d. á miklum
veröbólgutlmum, og helzt ekki
lengi, þvl aö frjáls samkeppni
undir eftirliti gefist bezt til
lengdar.
Sömu sjónarmiö viröast hafa
vakaö fyrir viöreisnarstjórninni
1%9—1971 undir forustu þeirra
Bjarna Benediktssonar og Gylfa
Þ. Gíslasonar. Þeir höföu verö-
lagshöft stööugt I gildi og hertu
þau mjög á veröbólgutlmum,
eins og lýst er hér aö framan.
menn og málefni