Fréttablaðið - 26.07.2008, Blaðsíða 40

20 26. júlí 2008 LAUGARDAGUR
C
hay Lemoine hékk á
bókasafni í Illinois
eitt eftirmiðdegi árið
1984 og nennti ekki
að læra heima. Fyrir
rælni kíkti hann í
hillu bóka og tók út ferðaskruddu
um Iceland. Þar var vísað til Hall-
dórs Laxness og nóbelsverðlauna
hans.
Bókmenntafræðineminn hafði
aldrei heyrt um þennan Íslend-
ing, en eitthvað kveikti áhuga
hans. Chay leitaði því uppi Sölku
Völku á safninu og tók hana með
sér heim.
Síðan hefur Chay haft brenn-
andi áhuga á verkum Halldórs
Laxness og Íslandi. Hann flutti
hingað ári seinna, til að kynnast
þjóðinni betur. Hann var hér í
eitt ár og starfaði sem leikfimi-
kennari.
Rannsóknir Lemoines á sögu
Laxness hófust á því að hann
vildi vita hvers vegna Halldór
Laxness hefði ekki verið gefinn
út um áratugaskeið í Bandaríkj-
unum. Hann komst að því að J.
Edgar Hoover, forstjóri banda-
rísku leyniþjónustunnar, hefði
leyft að fylgst væri með Hall-
dóri, með þeim afleiðingum að
hann var settur á svartan lista,
svo bækur hans fengust ekki
gefnar út vestra.
Áður hafði Halldór Guðmunds-
son einnig sýnt fram á samstarf
íslenskra ráðamanna og banda-
rískra erindreka við að koma
höggi á Laxness og gefið út í bók
sinni um Laxness. Hann rakti
þar hvernig Bjarni Benedikts-
son, þáverandi utanríkisráð-
herra, hefði haft frumkvæði að
því á fundum með forstöðumanni
bandaríska sendiráðsins að rann-
sókn yrði gerð á tekjum Laxness
ytra.
Obama skerst í leikinn
Chay herjaði áfram á skjalasöfn
leyniþjónusta Bandaríkjanna,
CIA og FBI. Þar liggja enn skjöl
um Halldór Laxness, sem enginn
má sjá. Þau eru sögð ógna þjóð-
aröryggi Bandaríkjanna og Chay
segir að slík leynd sé í anda
núverandi stjórnvalda.
„En ég bind vonir við að þing-
maðurinn minn, hann Obama,
nái kjöri og verði forseti,“ segir
Chay og brosir. Hann sendi skrif-
stofu forsetaframbjóðandans
beiðni í vetur, um að hann gerði
sitt til að leyndinni yrði létt af
skjölum FBI.
„Það kom mér verulega á óvart
þegar skrifstofan hans svaraði
mér innan tveggja vikna. FBI
hafði ekki gefið sig fyrir þing-
manninum,“ segir Chay. Hann
ætlar að skrifa skrifstofu Obama
annað bréf, verði hann forseti.
Lemoine hefur áður lýst furðu
sinni í Fréttablaðinu á því að
gömul skjöl um látinn íslenskan
rithöfund geti verið talin ógna
þjóðaröryggi Bandaríkjanna.
Hann vinnur nú að ritgerð um
hvað kunni að leynast í skjölun-
um. Hann er frekar á því að
skjölin geymi ógnir við þjóðar-
öryggi Íslands, því þau komi upp
um nána samvinnu íslenskra
yfirvalda og Bandaríkjamanna í
kalda stríðinu.
„Ég hélt fyrirlestur um þetta
[9. júlí] við Háskólann í Skot-
landi. Þar vatt sér að mér kona,
sem hafði búið undir einræðis-
stjórn í Chíle. Hún var með þá
kenningu að FBI vildi halda
leynd yfir ákveðinni aðferð eða
vinnureglu, frekar en fólki. Að
þetta gæti útskýrt áratuga
leynd,“ segir Chay, sem útilokar
þetta ekki.
„En þeir hafa létt leyndinni af
öllu mögulegu kaldastríðsdóti.
Þeir gefa hins vegar ekki upp
nöfn á félögum sínum og sam-
herjum, eða þeim stofnunum
sem veittu þeim aðstoð. Ég held
að þetta snúist um stærra mál en
Laxness einan. Þetta snýst um
herstöðina og samningaviðræð-
ur Bandaríkjamanna við íslensku
ríkisstjórnina. Það er verið að
hlífa þeim sem hjálpuðu Banda-
ríkjamönnum að koma upp her-
stöð hér og þeim sem aðstoðuðu
þá við að koma Halldóri á svart-
an lista í Bandaríkjunum. Það er
verið að hlífa þeim sem njósn-
uðu um hann,“ segir Chay.
Gott fyrir Tarantino
Bókmenntafræðingurinn virðist
líta á það sem sitt hlutverk að
endurreisa nafn Halldórs Lax-
ness í Bandaríkjunum og rifjar
upp að bækur hans hafi legið í
þagnargildi þar til New York
Times fjallaði um Laxness 1995.
En honum leiðast alþjóðlegar
ráðstefnur um bókmenntir. Seg-
ist líta á sig sem ævintýramann,
frekar en fræðimann.
„Og ég skil ekki af hverju
íslenskir háskólamenn eru ekki
að breiða bækur Halldórs út um
lönd. Halldór Guðmundsson
hefur auðvitað unnið frábært
verk og nú er búið að þýða bók-
ina hans, en hann hefur í mörg
horn að líta. Á skosku ráðstefn-
unni hitti ég fullt af bókmennta-
fólki sem vissi lítið sem ekkert
um Halldór Laxness,“ segir
Chay.
Eins sér hann möguleika á að
koma verkum Laxness í banda-
rískar kvikmyndir, sem var gam-
all draumur skáldsins.
„Gerpla er ekta Quentin Tar-
antino. Þótt enska þýðingin sé
ekki fullkomin er þetta dýpri
bók en virðist við fyrsta lestur.
Og þarna er mikið ofbeldi og
meira að segja kynlífssena með
gamalli konu! Samband þeirra
Þorgeirs og Þormóðs gefur líka
tilefni til ýmissa hugleiðinga,
sem væru kjörnar fyrir slíka
kvikmynd.“
Þjóðverndarstefna Halldórs
Allt of mikið hefur verið gert úr
því að Halldór Laxness hafi
verið kommúnisti, segir Lem-
oine.
„Hann var frekar þjóðernis-
sinni. Hann lifði svo sannarlega
ekki eins og kommúnisti og ef
þetta væri bara kommúnista-
þvaður þá væri hann varla les-
inn svona mikið enn í dag,“ segir
Chay.
„En Halldór var að segja að
íslenska þjóðin væri mjög sérstök
og þyrfti að varast að fara í eina átt,
halla sér upp að einu ríki. Það voru
þessar hugmyndir um þjóðina í
verkum Laxness sem drógu mig til
Íslands fyrst. Ég vissi að það var
eitthvað sem ég skildi ekki í fari
Íslendinga.
Ég hef í það minnsta lært þetta:
Íslenskt frelsi er allt annað frelsi
en þetta bandaríska. Við lítum á
okkur sem frjálsa þjóð, þið lítið á
ykkur sem frjálsa einstaklinga.
Íslendingar elska ekki endilega
land sitt minna en Bandaríkjamenn
sitt, en ég held að hugmyndin um
að deyja fyrir land sitt sé ansi fram-
andi hér. Einstaklingurinn skiptir
miklu meira máli á Íslandi en í
Bandaríkjunum. Og þetta fær
maður frá Halldóri Laxness. Áhrif
hans eru meiri en fólk heldur. Þau
breyta huga manns um alla tíð.“
Hylmt yfir íslenskum njósnum
Chay Lemoine getur ekki beðið eftir því að Barack Obama komist til valda og létti leyndinni af skjölum um Halldór Laxness.
Hann hélt fyrirlestur fyrr í mánuðinum á alþjóðlegri bókmenntahátíð í Skotlandi um hvernig bækur Halldórs hurfu af markaði í
Bandaríkjunum. Hann hitti Klemens Ólaf Þrastarson að máli á Austurvelli og ræddi þar kenningar sínar og grunsemdir.
KYNNTIST VERKUM LAXNESS FYRIR RÆLNI Chay Lemoine flutti til landsins til að kynnast Íslendingum betur en býr nú í Illinois.
Hann hefur rannsakað leyniskjöl um nóbelsverðlaunahöfundinn. FRÉTTABLAÐIÐ/ARNÞÓR
Þjóðskjalasafnið vinnur nú að því að
gera aðgengileg svokölluð kalda-
stríðsskjöl, skjöl utanríkisráðuneyt-
isins um öryggis- og varnarmál, frá
árunum 1945 til 1991.
Utanríkisráðuneytið ákvað
snemma árs 2007 að gera þau
aðgengileg nefnd, sem ákveður
svo með aðgang fræðimanna og
almennings að þeim.
Safnið mun vera um 800 hillu-
metrar að stærð og er áætlað að
flokkun þess taki um þrjú ársverk.
Í þeim ætti að standa sitthvað
um samskipti Bandaríkjamanna og
Íslendinga á þessum árum.
ÍSLENSKA SAFNIÐ
Ingibjörg Sól-
rún Gísladóttir
utanríkisráð-
herra fór þess
á leit í janúar
við banda-
ríska utanrík-
isráðuneytið
að það beitti
sér í að nán-
asta fjölskylda
Laxness fengi
aðgang að þeim leyniskjölum sem
eftir standa hjá FBI.
Formlegt svar hefur ekki borist,
en þess er að vænta á næstunni.
Þó munu Bandaríkjamenn hafa
gefið til kynna að dræmlega yrði
tekið í þessa fyrirspurn.
RÁÐHERRA SPURÐI
INGIBJÖRG SÓLRÚN
GÍSLADÓTTIR
Íslenskt frelsi er allt annað frelsi en þetta bandaríska.
Við lítum á okkur sem frjálsa þjóð, þið lítið á ykkur sem
frjálsa einstaklinga.