Tíminn - 28.03.1982, Blaðsíða 28

Sunnudagur 28. mars 1982
„Þessir
óðu
rakkar
verði
skotnir,
allir sem
einn”
v!va;a
.
— Réttarhöldin í Moskvu 1936-38 þegar Stalín lét útrýma gömlu bolsévíkunum
■ Það er hafin valdabarátta i
Kreml. Leónid Brésnjef er, segja
menn, á siðasta snúningi og
hugsanlegir arftakar hans komn-
ir á skrið að tryggja sér sem
besta aðstöðu þegar karlinn
hrekkur upp af eða fer úr embætti
með öðrum hætti. (Úrslit liggja
auðvitað ekki fyrir, en væri það
ekki prýðilega kaldhæðnislegt ef
ofan á yrði maður nokkur sem
stýrir flokksdeild kommúnista i
Leningrað og heitir... Rómanov!
Sagan-endurtekur-sig, og allt
það.) Það má búast við að hrollur
fari um heiminn þegar Kremlar-
herrar berast á banaspjótum,
áróðursbrögð þeirra hver gegn
öðrum verða væntanlega ekki
smá i sniðum. Hér ætlum við að
rifja upp frægasta dæmið um
valdabaráttu i Kreml: hreinsanir
Stalíns á árunum 1936-38 og þó
einkum réttarhöldin sem hann lét
halda yfir „gamla lifverði”
kommúnistaflokksins, félögum
Lenins. Þetta er sagan um menn-
ina sem áratugum saman helg-
uðu llf sitt kommúnistaflokknum,
lögöu hausinn hvað eftir að veði
undir keisarastjórn og fóru með
æðstu embætti í fallvaltri ráð-
stjórn fyrstu árin — sátu svo á
ákærendabekk og játuöu á sig
hina hroðalegustu, fáránlegustu
glæpi og voru skotnir i morgun-
sáriö.
En nú er rétt að setja fyrirvara.
Hreinsanirnar og réttarhöldin i
Moskvu voru varla raunveruleg
valdabarátta, vegna þess að
Stali'n haföi þegar fest sig tryggi-
lega i sessi og ógnaði honum i
raun og veru enginn. Fremur má
lita á hreinsanir hans sem beint
framhald af ógnaræði þvi sem
stundum rann á hina rússnesku
keisara Rómanovættarinnar.
Ivan grimmi er frægastur, en
Páll, sonur Katrinar miklu
slagaði hátt upp 1 hann, Pétur
mikli var ekki barnanna bestur.
Og Jósef Stalin skipaöi sér óhikað
við hlið þeirra en ekki I nafni keis-
aradómsins heldur kommún-
ismans. Það er i rauninni allur
munurinn. Tölum ber ekki saman
um hversu margir urðu að láta lif
sitt til aö friða Stalin, þeir sem
taka mest upp i sig nefna tugi
milljóna sem ljær Grúsíumannin-
um þann vafasama heiður aö
vera mesti fjöldamorðingi sög-
unnar. Huggulegur langafi það!
En segjum nú söguna eins og
hún gerðist. Þau réttarhöld sem
við höfum mestan áhuga á hér og
nú voru haldin i þrennu lagi á ár-
unum ’36-’38. Þau fóru fram i
Moskvu en svipuð réttarhöld voru
haldin um Sovétrikin þver og
endilöng, flestir voru þó myrtir
þegjandi og hljóðalaust. Hvers
vegna Stalin taldi sig þurfa að
setja upp réttarhöld i málum
þessara manna sem hér verður
frá sagt er ekki vitað nákvæm-
lega, eflaust hefur hann viljað slá
ryki i augu heimsins og þjóðar-
innar, eða þurft réttlætingu
sjálfur þó hann vissi manna best
hvernig að málum var staðið, og
svo má geta þess að réttarhöld af
þessu tagi sigldu oftastnær i kjöl-
far valdatöku kommúnista hér
áður fyrr. Dæmi eru þekkt úr
flestöllum austantjaldslöndunum
eftir seinni heimsstyrjöld, i Kina
voru fjórir nýlega fyrir rétti.
Félagar Lenins, Dinovér
og Kamenér
Og loks: hverjir voru þessir
menn sem dregnir voru fyrir
dóm? Við fyrstu réttarhöldin,
sem fóru fram 19. til 24. ágúst
1936, var aðalsakborningurinn
Gregor Sinovév. Hann fæddist
1883 og var orðinn virkur
kommúnisti sautján ára gamall,
skipaði sér þegar i fylkingu bolsé-
vika en hreyfing rússneskra
kommúnista skiptist sem kunn-
ugt er i tvo aöalhópa mensévika
sem þóttu hægfara og bolsévika
sem áttu leiðtogann Lenin. Nú —
Sinovév komst fljótlega til met-
orða innan bolsévikadeildarinnar
i Leningrað og árið 1908 var hann
kosinn i hina leynilegu miðstjórn
kommúnistaflokksins. Hann var
þá orðinn hægri hönd Lenins og
deildi ábyrgðinni á stjórn flokks-
ins meö honum eftir að báðir urðu
aö flýja land. Stjarna Sinovévs
lækkaði nokkuð i október-bylting-
unni 1917 vegna þess að þá lagöist
hann gegn Lenin og byltingar-
áformum hans, en hann hélt þó
sæti sinu i miðstjórninni og tók
aukinheldur sæti i stjórnmálaráð-
inu er það var sett á stofn. Einnig
hafði Sinovév verið formaður
„sovétsins” eða „ráðsins” i
Petrógrað og forseti fram-
kvæmdanefndar hins
kommúniska Alþjóðasambands.
Vinurhans og félagi, Kamenév,
var af sömu kynslóð og ferill
þeirra ekki ósvipaður. Hann var
félagi i' flokknum frá 1901 og
meðan hann var enn við nám
stjórnaði hann starfi bolsévfka i
Kákasus, komst siðan i kynni við
Lenin og starfaði með honum i út-
legðinni. Hann var ritstjóri
Prövdu meðan það blað fékk aö,
koma út, var hanatekinn og
sendur til Siberiu en frelsaður i
febrúarby Ringunni. Asamt
Sinovév lagöist hann gegn tilraun
Lenins til að gera byltingir bolsé-
vika, en varð engu aö siður með-
limur i miðstjóminni og^tjórn-
málaráðinu þar sem hann var
varaforseti. 1 borgarastyrjöldinni
var hann formaður sovéts
Moskvuborgar. Eftir dauða
Lenins árið 1924 voru þeir Sinovév
álitnir standa næst Trotskij sem i
vitund almennings var sjálf-
sagður eftirmaður Lenins. Stalin
hafði sem kunnugt er önnur plön.
Við hlið þeirra tveggja á ákær-
endabekknum i þessum fyrstu
réttarhöldum sátu aðrir frægir
byltingarmenn. Þarna var til að
munda tvan N. Smirnov, fæddur
1881, verkamaöur sem gekk i
flokkinn 1899 og sat i miðstjórn-
inni I tið Lenins. Hann átti einnig
sæti i hemaðarnefnd byltingar-
manna, var kommissar fyrir
Rauða herinn i Siberiu og er hann
árið 1922 átti að verða ritari
miðstjórnarinnar lagðist Lenin
gegn vegna þess að hann væri
ómissandii Sfberíu. Annar maður
var þvi vaiinn ritari: Stalin. Og
þarna á bekknum var Évdóki-
mov, fæddur 1881, verkamaður,
skógarhöggsmaður, sjómaður og
byltingarmaður, bolséviki frá
1903. Hann var um tima
kommissar fyrir herinn og leið-
togi verkalýðsfélaganna i Petró-
grað, einnig félagi i miðstjórn.
Bakaév var nokkru yngri hann
fæddist árið 1887, tók þátt i upp-
reisninni 1905 og gekk til liðs við
bolsévika ári siðar er hann var
nftján ára. Hann sat i fangelsi
keisarans i sex ár. 1 borgara-
styrjöldinni var Bakaév póli-
tiskur kommissar á framlinunni
við Petrógrað og foringi leynilög-
reglunnar. Loks átti hann sæti i
stjórnarnefnd miðstjórnarinnar.
Næstu réttarhöld fóru fram
rúmu hálfu ári siðar, frá 23. til 30.
janúar 1937. Sakborningur númer
eitt var Júri Pjatakov, 47 ára
gamall sonur auðugs iðnjöfurs.
Hann hlaut góða menntun og
talaði fjöldann allan af tungumál-
um en hneigðist fljótt til róttækni,
á táningsaldri var hann stjórn-
leysingi en er hann var tvitugur
söðlaði hann um og gerðist bolsé-
viki. Hann fór i útlegð og vakti á
sér athygli fyrir snjöll fræðiskrif
sin og i' byltingunni þótti hann
betri en enginn. 1 borgarastriðinu
stýrði hannbolsévikum i Úkrainu
og féll þar i hendur Hvitliðum og
var dæmdur til dauða. Daginn
áður en dauöadómi skyldi full-
nægt komu sveitir Rauða hersins
á vettvang og björguðu honum.
Eftir það stjórnaði Pjatakov leið-
angri rauðliða til Krim sem þótti
afar djarfur og vel heppnaður.
Eftir sigur bolsévika varð hann
einn af sérfræðingum þeirra i
efnahagsmálum og gekk vel fram
I enduruppbyggingu iðnaðar.
Hann er einn þeirra sex sem
nefndir eru i „erfðaskrá” Lenins,
og hinn eini, fyrir utan Búkharin
af ungu kynslóðinni. Þá var
Pjatakov varaforseti þjóöarráðs-
ins um efnahagsmál og forseti
Hæstaréttar, meðlimur
miöstjórnarinnar frá 1921.
Karl Radekvar52ja ára, ogátti
að baki áratuga starf f hreyfingu
sósialista viða um lönd. Hann var
af pólskum og þýskum ættum og
var i fyrstu demókrati en gerðist
róttækari með árunum. 1 fyrri
heimsstyrjöldinni hvatti hann
þýska demókrata til virkrar and-
stöðu gegn keisarastjórninni og
striðinu en nokkrum árum siðar
■ Nikolæ Lenin. Næstum allir félagarhans I byltingunni voru drepnir i
morðæði Staiins.