Tíminn - 08.04.1982, Blaðsíða 9

„OG HÉR ERU GEYMMR DÝRGRIPIR
SEM EKKIVERBA METNIR HL FJÍR”
— ræða ingvars Gíslasonar, menntamálaráðherra, í
tilefni af 100 ára afmæli Þjóðskjalasafns íslands
■ Þess er minnst i dag, 3. april
1982, aö Þjóðskjalasafn íslands er
100 ára, en það var stofnað með
heitinu Landsskjalasafn þennan
sama mánaðardag árið 1882.
Varla verður sagt að stormur
hafi farið um þjóðlifið, þegar
Hilmar Finsen landshöfðingi gaf
út auglýsingu sina um Lands-
skjalasafn á einmánuði kalda
vorið 1882. Rifja smá upp að
stofnun safnsins stóð i nokkrum
tengslum við smiði Alþingishúss-
ins, þvi að þá var Stiftsbóka-
safnið, sem nú heitir Landsbóka-
safn, og Forngripasafni, sem nú
heitir Þjóðminjasafn, ætlað rúm i
Alþingishúsi. þannig að húsrými
losnaði á Dómkirkjulofti, þar sem
áður hafði verið geymslustaður
þessara safna. Helstu embættis-
menn landsins i Reykjavik beitt-
ust þá fyrir þvi við landshöfðingja
að kirkjuloftið yrði tekið undir
skjalasöfn embættanna, sem þá
voru yfirleitt geymd á heimilum
hlutaðeigandi embættismanna.
Landshöfðingi fór að þessum
orðum og stofnaði Landsskjala-
safn á grundvelli þessarar smöl-
unar embættisgagna á einn stað
undir súð i Dómkirkjunni i
Reykjavik. Hér var þó naumast
um eiginlega safnastofnun að
ræða fyrstu 18 árin, heldur e.k.
sambýli helstu embætta landsins
um skjalageymslu án sameigin-
legrar stjórnar eða starfsliðs. Á
þessum tima gætti hvert embætti
sinnar skonsu á kirkjuloftinu,
enda ekki um að ræða neinar f jár-
veitingar til Landsskjalasafns
sem sérstaks fyrirtækis á þessu
árabili.
A þessu varð breyting árið 1900.
Þá var i fyrsta sinn veitt fé til
safnsins á fjárlögum og dr. Jón
Þorkelsson var ráðinn fastur
skjalavörður og safniö flutt i
rýmri húsakynni, reyndar i Al-
þingishúsinu.
Þegar Safnahúsið við Hverfis-
götu var fullbyggt fluttist safnið
þangað og hefur haft aðalstöðvar
sinar þar siðan, lengi með flest-
um öðrum opinberum söfnum
landsins, en allra lengst með
Landsbókasafni, sem enn hefur
aðsetur sitt i þessu húsi. Frá
1900—1911 var starfslið Þjóð-
skjalasafns einn maður, þá var
fjölgað um.. 1 starfsmann, og
stóð svo næstu 27 árin til 1938 að
starfsmenn safnsins voru 2. Or
þvi mun starfsliði eitthvað fjölea.
um einn eða tvo, og helst svo að
mestu fram á 6. áratuginn. Arið
1965 eru starfsmenn orðnir 8 og
m.a. var ráðinn viðgerðarmaður
að safninu það ár. Nú eru á launa-
skrá Þjóðskjalasafns 12 starfs-
menn, þar af 3 i hálfsdagsstarfi.
Húsnæði safnsins hefur — aö
segja má — alltaf verið þröngt,
hvort sem það hirðist á Dóm-
kirkjulofti eða átti samastað i Al-
þingishúsi og siðar i Safnahúsinu.
Eins og er hefur safnið til afnota
u.þ.b. þriðjung Safnahúss og tvær
geymslur hér i borginni, sem eru
samtals um 600 fermetrar að
gólffleti. Húsrými safnsins er
augljóslega alltof litið og óhent-
ugt til frambúðar og mjög aðkall-
andi að bæta úr i þvi efni. Mun ég
vikja nánar að þvi máli siðar i
ræðu minni.
Ekki er ætlun min nú að segja
sögu Þjóðskjalasafnsins i smá-
atriðum. Hins vegar tel ég mér
skylt aö fara nokkrum oröum um
þjóðfélagslegt hlutverk slikrar
stofnunar. Hvaða gagn og gildi
hefur Þjóðskjalasafn Islands?
Það er að sjálfsögöu hin brenn-
andi spurning, þegar rætt er um
málefni safnsins, ekki sist á 100
ára afmælis þess. Það má næst-
um sjálfkrafa álykta sem svo að
opinber stofnun, sem lifaö hefur i
100 ár hljóti að hafa hlutverki að
gegna i samfélaginu. Enda þarf
ekki að fara i grafgötur um að svo
sé. Einstök skjöl hafa oft menn-
ingargildi, þau hafa tiðum hag-
nýtt gildi, og iðulega hafa skjöl
sögulegt gildi. Söfn skjala hafa
auðvitað sams konar gildi eins og
einstök skjöl geta haft. Enginn
veit i rauninni hvenær skjal eða
bréfsnifsi sannar gildi sitt og
leiðir i ljós áhrif sin. Varðveisla
skjala er þvi menningarstarf-
semi, sem margir sýna rækt sem
betur fer. þótt skilningur á þvi
máli mætti vera meiri og almenn-
ari.
En hvers vegna heilt Þjóð-
skjalasafn? Þjóðskjalasafn er
ómissandi þjóðfélagsstofnun
vegna hagnýts gildis sins og
menningarlegs hlutverks. Hag-
nýtt gildi lýsir sér i þvi að i em-
bættisskjölum er að finna sann-
anir eða heimildir fyrir margs
konar réttindum og réttarstöðu
manna, menningargildi safnsins
birtist i svo ótalmörgum atriðum
að seint verða þau tæmandi talin.
Þjóðskjalasafnið er þvi nauðsyn-
leg embættisstofnun, sem tryggir
að sinu leyti snurðulausa lands-
stjórn og réttaröryggi lands-
manna, en jafnframt menningar-
stofnun, sem er undirstaða hvers
kyns sögulegra rannsókna. Hlut-
verk Þjóðskjalasafnsins er þvi
mikið og gagnlegt. Það er skylda
stjórnvalda að hlú að safninu og
gera þvi kleift að sinna hlutverki
sinu, hvort sem það er hið hag-
nýta embættishlutverk eða hinn
menningarlegi þáttur safnsins.
Varla getur orðið ágreiningur
um hvað stjórnvöldum beri fyrst
og fremst að gera til þess að efla
starfsemi Þjóðskjalasafns.
Skylda rikisvaldsins felst i þvi aö
leggja safninu nægilegt fé svo að
kosta megi þá starfsemi sem
hlutverk þess krefst. Safnið þarf á
að halda viðeigandi ytri aðbún-
aði, rúmu húsnæði og góðum
tækjum, og auk þess nægilega
mörgu sérmenntuðu og hæfu
starfsfólki.
Ef litið er yfir 100 ára sögu
Þjóðskjalasafns sést að oft
skortir á að stjórnvöld hafi auð-
sýnt stofnuninni verðugt atlæti.
Ekki mun það alltaf hafa stafaö
af sinnuleysi, heldur átti fá-
tæktarbasl þjóðarinnar þar hlut
að máli og þar af leiöandi fjár-
hagslegt getuleysi samfélagsins,
sem vissulega kom niður á fleir-
um en þessari stofnun. Hinu er
ekki að leyna að þær stundir voru
i stjórnmálasögunni, að ráða-
menn þóttust beinlinis geta stuðl-
að að bættum f járhag þjóðarinnar
og sparnaði á opinberu fé með þvi
að þrengja að starfsemi Þjóð-
skjalasafnsins og skyldi þá m.a.
leggja niður embætti þjóðskjala-
varðar og sameina það stöðu for-
stöðumanns Landsbókasafns. Um
þetta voru sett lög, sem giltu i 25
ár, þótt aldrei kæmu þau til fram-
kvæmda. Þessi lagabókstafur tók
gildi 1924, og var ekki afnumin
fyrr en árið 1949, þannig að það er
ekki ýkj&langt siðan að ógnar-
sverð löggjafans hékk á bláþræði
yfir höföi Þjóðskjalasafns.
Reyndar ætla ég ekki aö gera of
mikið úr þessu, og sem betur fer
reyndist þetta dauður lagabók-
stafur. En ekki er hægt að verjast
þeirri hugsun að i þessu fólst
ögrun við sjálfstæði og virðingu
Þjóðskjalasafnsins.
Og e.t.v. er það satt að allt til
þessa dags hafi skort áhuga ráð-
andi manna á málefnum stofn-
unarinnar og skilning almennings
á gildi hennar. Um það ætla ég
reyndar ekki að kveða upp neinn
endanlegan dóm.
Mér er ljóst aö mjög skortir á
að vel sé aö safninu búið hvaö
varðar húsrými og fjölda starfs-
■ Ingvar Gislason, menntamála-
ráðherra, fiytur ræðu sina.
Tímamynd: GE
manna. Mér er einnig ljóst að
engin afsökun felst i þvi að vera
að rifja upp fátæktarsögu og hæg-
fara þróun stofnunarinnar áratug
eftir áratug, aldarfjórðung eftir
aldarfjórðung. Hins vegar sýnist
mér, þrátt fyrir allt, að Þjóð-
skjalasafni fari loks að vaxa
fiskur um hrygg á siðasta aldar-
fjórðungi, a.m.k. siðustu 15—20
ár. Það hafa orðið framfarir'i
starfsemi safnsins, skipulagningu
og vinnubrögðum. Starfsmanna-
aukning hefur orðið all mikil á
þessu timabili og starfsemin öll
fjölþættari. Ég er ekki i vafa um
að starfsmenn Þjóðskjalasafns
eru gæddir starfsmetnaöi og fag-
mannlegri hugsun, kannske ekki
umfram forvera sina marga
hverja, en ekki siður. Slikt er
safninu ómetanlegur styrkur.
Skylda rikisvaldsins er að koma
til móts við þennan starfsáhuga
safnamanna og sýna i verki að
það skilji og kunni að meta menn-
ingar- og þjóðfélagsgildi Þjóö-
skjalasafnsins. Ráðandi menn i
þjóðfélaginu, rikisstjórn, löggjafi
og fjárveitingavald, verða að
gera sér grein fyrir að Þjóð-
skjalasafnið hefur ekki siðra gildi
nú en áður, þaö hefur ekki minna
hlutverki að gegna i nútimanum
en það hafði fyrir 100 árum. Og
þegar horft er fram i timann þá er
ljóst að Þjóðskjalasafnið stendur
frammi fyrir miklum vanda um
lausn þeirra verkefna, sem þvi
eru ætluð. Núverandi aðbúnaður
safnsins er ekki slikur að hann
geti dugað til langframa. Nauð-
synlegt er að hyggja að húsnæöis-
málum safnsins, auka starfslið
þess i samræmi við vaxandi verk-
efni, endurmeta ýmsar starfsað-
ferðir og ræða nánar ný viðhorf i
skjalageymslumálum s.s. „grisj-
un” embættisskjalasafna, þ.e.a.s.
þá hugmynd að leggja mat á það
hvað skuli varöveita og hverju
skuli eyöa af tilfallandi pappir hjá
opinberum embættum og stofn-
unum.
Hvaö varðar hið siðasttalda vil
ég geta þess að hinn 24. október
1980 skipaði ég 3ja manna nefnd
undir formennsku dr. Aðalgeirs
Kristjánssonar safnvarðar til
þess að gera tillögur um hvernig
slik „grisjun” gæti farið fram,
svo aö sæmilegt væri. Þessi nefnd
skilaði áliti eftir tæplega eins árs
starf 21. okt. 1981. Þetta álit hefur
að geyma mjög ýtarlega greinar-
gerð um grisjunarmálið og fleiri
framfaramál Þjóðskjalasafnsins,
þótt ekki verði nákvæmlega rakið
hér að sinni. Nefndarmenn kom-
ust að þeirri niðurstöðu að
„grisjunarmálið” væri þaö sér-
stakt aö eðli og flókið að rétt væri
að leita ráðgjafar erlendra sér-
fræðinga um efnið. Það hefur
orðið að ráði að snúa sér til
reynds safnamanns I Danmörku,
dr. Haralds Jorgensens, um ráð-
gjöf i þessu efni og hefur þess
verið óskað að hann komi til
landsins i mai-mánuði næstkom-
andi til viðræðu um grisjunar-
málið.
Þá er og nauðsynlegt að gera
sér grein fyrir hvernig ætla megi
að Þjóðskjalasafniö þróist al-
mennt næstu áratugi, t.a.m. fram
til aldamóta. I þvi sambandi
verður sérstaklega að hyggja að
húsnæðisþörf safnsins, sem er
tvimælalaust eitt vandasamasta
viðfangsefni þeirra, sem fara
með málefni þess, en jafnframt
hið mikilvægasta. Ég hef ákveðiö
að skipa nefnd til þess að skyggn-
ast fram i timann og áætla hver
verði þróun Þjóöskjalasafns
næstu 20 ár og meta sérstaklega i
þvi sambandi húsnæðisþörf
safnsins á þessu timabili og
hvernig hún verði leyst.
Verkefni þessarar nefndar
verður þó viðtækara en þessi fáu
orö min nú gefa I skyn. Aætlun um
þróun Þjóðskjalasafns rúmar
hvaðeina sem varðar framtiö
safnsins. I nefnd þá, sem hér um
ræðir, hef ég skipað: Bjarna Vil-
hjálmsson, þjóðskjalavörð,
Bjarna Einarsson framkvæmda-
stjóra hjá Framkvæmdastofnun
rikisins og Birgi Thorlacius ráðu-
neytisstjóra sem er formaður
nefndarinnar. Ég dreg enga dul á
það að aðbúnaði Þjóöskjalasafns
er ábótavant og úr þvi verður að
bæta með skipulegum hætti á
næstu árum og horfa i þvi sam-
bandi nokkuð fram i tlmann. En
hins vegar hlýt ég að benda á að
húsnæöisvandi Þjóðskjalasafns
er ekki einstakur, hvaö þá ein-
angrað fyrirbæri. Fleiri söfn eiga
við húsnæðisvanda að striða. Ég
leyfi mér að nefna Náttúrugripa-
safnið, sem er ámóta á aldur og
Þjóðskjalasafn, en umfram allt
Landsbókasafn, sem lengi hefur
búið I sambýli við Þjóðskjala-
safniö hér i Safnahúsinu viö
Hverfisgötu og Háskólabóka-
safn .
Ég tel réttmætt að líta nokkuð
samtimis og sameiginlega á
þarfir allra þessara menningar-
stofnana. Veit ég ekki annað en að
fyrirrennarar minir á ráðherra-
stóli hafi haft sömu afstöðu hvað
þetta snertir, enda liggur slikt
beint við, og önnur afstaða kemur
naumast til greina.
Framtiöarhúsnæði Landsbóka-
safns og Háskólabókasafns
verður i Þjóðarbókhlöðunni, sem
er að risa við Birkimel hér i
Reykjavik. Núverandi rikisstjórn
leggur höfuöáherslu á byggingu
Þjóðarbókhlöðu, og von min er sú
að Landsbókasafn geti flutt þang-
að eftir 4 ár. Þá losnar það rými
sem Landsbókasafnið hefur hér I
þessu húsi og stendur Þjóöskjala-
safni til boöa. Hitt er annað mál,
að þetta hús mun ekki nægja
Þjóðskjalasafni um aldur og ævi.
Aö þvi mun koma aö Þjóöskjala-
safn þarfnast nýbyggingar fyrir
starfsemi sina og mun þá e.t.v.
flytjast með öllu úr Safnahúsinu,
sem vissulega má nýta til margra
hluta I þágu opinberrar þjónustu
e.t.v. sem ráðuneytisbygging eins
og sumum hefur komið til hugar.
Þaö veröur verkefni þróunar-
nefndar Þjóöskjalasafns að gera
slikum hugmyndum nánari skil.
Það væri vafalaust viðeigandi á
þessari afmælishátið að minnast
rækilega þeirra mætu manna,
sem unnið hafa i Þjóðskjalasafni
frá upphafi sem forstöðumenn
eða starfsmenn á öðrum sviðum.
Ekki tel ég mig hæfan þess aö
flytja slikar frásagnir af fyrri
tiðar mönnum svo að vel fari. Til
þess brestur mig kunnugleika á
þeim, sem hér hafa starfaö, að
þvi undanteknu að viö sögu koma
mörg alkunn nöfn. Slikt á sjálf-
sögðu við um þá merku menn,
sem gegnt hafa starfi þjóðskjala-
varðar, en það eru reyndar aðeins
5 menn: dr. Jón Þorkelsson,
Hannes Þorsteinsson, dr. Baröi
Guðmundsson, Stefán Pjetursson
og Bjarni Vilhjálmsson, sem
verið hefur þjóöskjalavörður
siðan 1968. Af fyrrverandi þjóö-
skjalavörðum er Stefán Pjeturs-
son einn á lifi, en þvi miður ekki
staddur hér i dag.
A Þjóðskjalasafni hafa ýmsir
aðrir þjóökunnir menn starfaö og
sumir afarlengi, unniö hér sitt
ævistarf, s.s. Kjartan heitinn
Sveinsson skjalavöröur, sem
vafalaust á lengstan starfsaldur
allra, sem hér hafa unnið, eða ná-
lægt 40 ár.
Starfsmanna liöna timans ber
okkur að minnast meö virðingu.
Núverandi starfsliöi Þjóð-
skjalasafns vil ég þakka ágæt
störf og áhuga á viðgangi safns-
ins. Sérstakar þakkir hlýt ég aö
flytja þjóðskjalaverði, Bjarna
Vilhjálmssyni, sem nýtur álits
sem traustur embættismaður
með langa starfsreynslu að baki.
Þótt skylt sé að minnast þess
sem liöið er og þakka vel unnin
störf og starfsáhuga á liöandi
stund, þá vil eg þó leggja áherslu
á nauðsyn þess að Þjóðskjalasafn
sé búið undir framtiðina, ekki
vegna þess að safniö á 100 ára af-
mæli og að þess vegna sé runninn
upp timi heitstrenginga, heldur af
þvi að lögskyldur Þjóðskjalasafns
krefjast þess nú fremur en oft
áður, að stofnunin veröi efld að
mannsliði, tækjum og húsum. Slik
efling þarfnast undirbúnings og
áætlana, —en aö sjálfsögðu
skipta athafnirnar aöalmáli. Ég
læt i ljós þá von að áöur en þessi
áratugur er liöinn hiö minnsta
megi sjá slik umskipti á högum
Þjóðskjalasafnsins að það verði
fullfært um að gegna skyldum
sinum og að þaö hafi þá hlotið
slika viðurkenningu i verki að það
geti vaxið sem þvi ber með aukn-
um umsvifum þess þjóðfélags,
sem það á að þjóna.
Góðir áheyrendur
Varla þarf að taka fram frekar
en orðið er, að Þjóöskjalasafn
geymir ómetanlegar heimildir
um atvinnu- og menningarsögu
isl. þjóðarinnar, landshagi og
þjóðlif um margra alda skeið.
Safnið er dýrmætur hluti af
menningarfjársjóði Islendinga.
Þvi er ekki úr vegi að taka svo til
orða, að við séum hér stödd á
helgum stað.
En eins og að likum lætur telja
menn sumar eigur safnsins öör-
um dýrmætari. Og hér eru
geymdir dýrgripir, sem ekki
verða metnir til fjár, en hafa
þeim munn meira sögu- og menn-
ingargildi. Hér má þvi finna
marga góða „sýningargripi”,
sem fróðlegt er almenningi að
virða fyrir sér.
1 tilefni af 100 ára afmælinu
hefur Þjóðskjalasafn efnt til dá-
litillar sýningar á skjölum úr
safninu I anddyri þessa húss. Er
gestum nú boðið að sjá sýning-
una. Jafnframt lýsi ég yfir þvi að
þessi sýning verður opin almenn-
ingi næstu vikur og þá nánar aug-
lýst.
Þessi orð min verða ekki fleiri.
Ég flyt Þjóðskjalasafni heilla-
óskir á 100 ára afmælinu. Megi
störf þess blessast og blómgast.