Tíminn - 08.04.1982, Blaðsíða 18

18
Fimmtudagur 8. april 1982
Heimsókn í
Skansinn,
Skothúsið og
Skólanaust
ráöast á þá, þegar þeir sáu að
þeir voru strandaöir, þvi þeir
höföu hér einhverja fallbyssu-
ræfla og önnur eldvopn. Var sagt
aö Holgeir Rosenkrans höfuös-
maöur heföi haft söðlaðan hest
hér aöhúsabaki, til þess að geta
komist burtu ef Tyrkir gengju á
land. Þessir atburöir uröu til þess
að Skansinn var byggöur
skömmu á eftir. Þá var farið að
leggja skatta á menn til þess að
koma upp einhverjum vörnum.
Þetta hefur tekiö langan tima,
ekki siöur en nú á dögum gerist.
Menn hafa verið áratugum
samanaöbyggja Skansinn ogþað
var vist ekki fyrr en um 1680, sem
hann mátti heita fullgerður. Var
hann kallaður Ottaskans, eða
Ottavirki eftir Otta Bjelke
höfuösmanni. Auðvitaö voru
vinnukvaöirnar og gjöldin til
byggingarinnar óvinsæl.
Byggingarefnið er mest mold, en
sjálfsagt er grjót i þessu lika.
Þetta er meö meiri mannvirkjum
frá þessum tima hér á landi eins
og enn má sjá. Þarna hafa verið
dyr og fallbyssur þarna á veggj-
unum, sem sneru út á sjdinn.
Fallbyssurnar lágu hér mjög
lengi og sukku niður i svöröinn, en
þegar Jörundur hundadagakóng-
ur kom til landsins, þá lét hann
taka þær og fiytja til Reykjavikur
og kom þeim upp á Battariið sem
hann lét gera. Þegar hann féli
voru byssurnar svo enn teknar,
farið með þær út á Viðeyjarsund
og sökkt þar i sæ. Samt eru til
nokkrar kúlur úr Skansinum i
Þjóðminjasafninu og hér á Bessa-
stööum amk. tvær. Þær eru svo
sem eins og mannshnefi á stærð.
Nei, það hefur aldrei veriö
grafið hér i Skansinn og enda ekki
við miklu aö búast hér, þar sem
þetta var aldrei notað.
En það er glöggt að Skansinn
hefur veriö hafður þetta stór tii
þess að menn gætu flúið hér inn
og hægt að verjast hér með tölu-
verðu liði manna aðvifandi
ófriðarmönnum af hafi.”
Óli Skans
,,Hér var siðar býli og það má
sjá af þvi að hér er bæði tún og
túngaröur. Þetta hefur veriö kot-
býli, kotrass auðvirðiiegur,” eins
og Benedikt Gröndal segir i
Dægradvöl. Hér bjó á sinni tiö
maður sem ólafur hét og var
kallaður óli Skans.en braginn um
hann kunna vist allir. Þótt lýsing-
in sé ófögur á Óla i bragnum og
lýsing Gröndals á kotinu þá er allt
önnur lýsing á þessu hjá Erlendi
Björnssyni á Breiðabólsstöðum,
sem þekkti hann vel. Eftir btík
hans „Sjósókn” aö dæma, en þá
bók ritaði Jtín Thoroddsen, hefur
þetta veriö ágætis náungi. Auð-
vitaö ber aö trúa orðum Erlendar
fremur.
Hér má sjá túngarð. kotsins
Skans, sem er allur hlaðinn úr
grjóti. Það hefur ekki verið litil
vinna að hlaða {ætta. Á hlið við
garðinn hér með sjónum hefur
svo veriö hlaöinn garðspotti sem
ég skil ekki hvernig stendur á.
Hann er hér eins og 5-6 metra frá
hinum garðinum og þaö er eins og
hætt hafi verið við að hlaöa hann
lengra.
Hér má loks sjá leifar af veggj-
um húss þar sem Gisli Jónsson
listmálari fékk leyfi til að byggja
og stóð hér uppi viö Skansinn.
Hann var merkilegur alþýðu-
málari og brtíðir Guðjóns á
Hverfisgötunni, sem margir
kannast við.
Menn kunna aö spyrja hvar
menn hafi fengið vatn hér fyrir
býliö Skans. Þarna gæti hafa ver-
ið brunnhola.enda óskiljanlegt til
hvers annars menn hafa grafið
hér svo djúpa holu og þarna má
sjá. Þarna uppi á$kansinum og i
þýfinuhér má svó Sjá menjar um
útihús.”.
Skólanaust
„Þegar Bessastaðir voru seldir
Skúla Thoroddsen 1898 var Skans-
inn skilinn undan, vegna þess að
menn ætluðu einhverjir aö efna til
útgerðar sem aldrei varð þó af.
Ég sá i einhverjum gjörningi að
sú sneið sem undan var skilin
hefði markast af linu sem dregin
var frá Sktílanausti i Bessastaða-
tjörn. Það er ekki tíliklegt að
þessir tveir veggstúfar hérna séu
leifar af Skólanausti og að linan i
tjörnina hafi verið miðuð við
járnstöngina sem þarna stendur
og hefur staðið þama mjög lengi.
Eins og sjá má er sjórinn að
brjóta bakkann hérna niður og sé
þetta Skólanaust, þá eru þessar
siðustu leifar þess nú i hættu. Það
var að likindum hér sem Bessa-
staðapiltar höfðu bát sinn, þann
sem Bræðrasjóður var siðar
stofnaður fyrir, þegar hann var
seldur.”
Æðarvarp
A gönguokkar um Bessastaða-
land mætti halda að ekki hefðu
orðið á vegi okkar nema dauðar
minjar umliðins tima sem töluðu
sinu þögla máli. En þvi fer fjarri
þvi á Bessastaðatjörn syntu álft-
ir,sem Kristjánsegir að stundum
séu þarna allt að þrjátiu saman
og nær bakkanum sjást nokkrar
virðulegar heimagæsir frá Bessa-
stöðum. Þarna er lika liflegt af
kriu á sumrum og ekki má
gleyma æðarfuglinum.
,,Já, æðarfuglinn fer að verpa
hérna i maí,” segir Kristján.
„Þetta varp ernokkuð þétt á viss-
um stööum, en er annars úti um
allt landið héma. Mér er sagt að
góðir æðarbændur hafi einhver
ráð með að fá fuglinn til að verpa
þéttar. Það er auðvitað mikið
hagræði bæði við að verja varpið
og við dúntekjuna.
En æðarvarpið er viðkvæmt
meðan það stendur yfir frá þvi i
mai eins og ég sagði og fram I
endaðan júni. Það er þvi ákaflega
mikilvægt að fuglinn sé ekki
styggður á þeim tima og vonandi
verður þetta spjall okkar ekki til
þess að auka ónæöi á fuglinum.
En menn hafa til þessa ekki verið
ágengir við landið hérna og ég
vona að svo verði framvegis.
Æðarfuglinn er friðhelgastur
fugla á íslandi.eins konar húsdýr,
og þaö gerir enginn sæmilegur
maður að trufla hann um varp-
timann, nógur er nú vargurinn
samt, hrafn og svartbakur. Og
reyndar er það að sjálfsögðu svo
að alls ekki er ætlast til að menn
fari um Bessastaðanesið nema
með sérstöku leyfi þeirra, sem á
staðnum ráða.”
Já, það er ekki neinn hörgull á
lifi 1 Bessastaöalandi og það má
geta þess að úti hjá Skothúshóln-
um komum við auga á eld-
fjöruga f jallakóngultí á
hlaupum, sem við töldum vera
öruggt vormerki.
Leiöin liggur nú lengra út á
Bessastaðanes og héðan er fögur
sýn til Reykjavikur.
„Það er nokkurn veginn vist að
hvergi á öllu Islandi er eins gott
stæði fyrir stóra borg og i Reykja-
vik segir Kristján. Það er þvi' at-
hyglisverðara þar sem það er
næstum þvi tilviljun aðhöfuðborg
in reis hér. Sé farið nokkuð aftur i
timann, þá var Reykjavik aðeins
þessi litli verslunarstaður,
„Holmens Havn”, eins og hann
var kallaður og vissulega reis
borgin ekki hér af þeirri ástæðu
að hún hafði allt þaö til að bera
sem þarf til þess að sttírborg geti
risið, t.d. nær tíendanlegt land-
rými. Borgin getur þanið sig I all-
ar áttir, nema í sjó fram: — inn
eftiröllu Kjalarnesi upp alla Mos-
fellssveit og loks I þessa áttina ef
vill, sameinast Hafnarfirði, þegar
þar að kemur. Landið er llka
hæfilega öldótt, til þess að fá
borginni nauðsynlega fjöl-
breytni.”
Nú er komið suður fyrir sjó-
merkið sem stendur á Bessa-
staðanesinu og hér veröur fyrir
okkur sérkennileg þúst i landinu
nokkra tugi metra frá merkinu.
Þetta er töluverð upphækkun
mjög þýfð aö ofan en að ööru leyti
eins og 1 metra hár pallur.
„Ég held að þetta hljóti að hafa
veriö sauðaborg,” segir Kristján
Eldjárn, „eða ef til vill skjól bæði
fyrir kindur og hesta. Þessi er
sporbaugslaga en hérskammtfrá
er önnur rúst af fjárborg, all
nokkru stærri og hún er kringlótt,
en þannig voru fjárborgir oftast
hér á landi. Hringur er enda stysti
veggur sem hægt er að reisa I
kring um tiltekna spildu. Leifar
af enn einni fjárborg er svo hér
lengst frá, einnig kringlóttri. Hún
er innarlega 1 Bessastaðanesi.þar
sem hallartil Skerjafjaröar, and-
spænis Kópavogskaupstað. Sú
borg hefur verið úr grjóti um 10
metrarí þvermál og innan i henni
er annar hringur, 4-5 metrar I
þvermál.”
Kristján tekur reyndar fram
hvaðeftirannaðaðþað sé fremur
litið um minjar eftir búsumstang
á jafnstórum stað og Bessa-
stöðum.
Ljósmyndarinn hefur skroppið
frá á þessari göngu okkar um
Bessastaðanes og fært bilinn nær
hliðinu skammt frá Bessastaða-
búinu, Lambhústjarnarmegin i
Nesinu. Þangað liggur nú leiðin
og Kristján segir okkur að þar
munum við koma að hóli þeim,
þarsem hið svonefnda „skothús”
fálkafangara konungs á að hafa
staðið.
„Já, konungur hafði áður fýrri
einkarétt á öllum fálkum sem
veiddust i landinu. Það var hans
privilegium. Fálkaveiðarnar
voru líka all mikið fyrirtæki.
Fálkafangarar voru ráönir um
land allt, þ.e. menn sem þjálfaðir
höfðu verið iþvi að handsama fálk
ana. Þeir voru fluttir hingað til
Bessastaða og geymdir i Fálka-
húsinu og hingað kom sérstakt
skip til þess að sækja þá, „Fálka-
skipið” Þeir sem kunnugir eru i
Kaupmannahöfn og Fredriks-
bergi munu kannast við
Falkonerhuset og Falkonerallé,
þar sem fuglarnir voru áður fyrri
tamdir og vandir.”
Nú er komið að ttíftunum, þar
sem Benedikt Gröndal taldi að
Fálkahúsið hefði staðið. Segir
hann svo i Dægradvöl: „Þar hæst
á bungunni er kringlóttur gras-
blettur og rúst eftir gamalt byrgi
þar sem fálkarar hafa liklega
legið við fyrrum, það var kallað
„skothúsið og er þaðan viðsýni
mikið og fagurt.” Kristján telur
að hvað sem líður ummælum
Gröndals megi telja sennilegt að
þarna hafi verið skotbyrgi. En
satt hefur Gröndal sagt um við-
sýniö enda er þetta hæsti staður i
Bessastaðalandi.
Grásteinn
Við höfum viða gert stans, en
einn staður er þó eftir. Það er
Grásteinn.
Grásteinn liggur að visu utan
lands Bessastaða, hár og reisu-
legur steinn, nokkuð vestur af
hliöinu heim að Bessastöðum.
1 hann eru klappaðar nokkrar
holur i röðum og ber það til þess
að þegar vegurinn var lagður út
nesið var fyrst ætlunin að hann
lægi yfir þann stað þar sem
steinninn stendur. Var þá búist til
að kljúfa steininn og holurnar
gerðar. En einhver álög voru á
steininum að sögn Kristjáns, og
fór svo að þegar átti að reka
fleygana og kljúfa steininn
slasaðist einn maðurinn. Var þá
hætt við verkiö.
„Þar fór vel”, segir Kristján
þvi steinninn er hinn ágætasti og
sögufrægur. Segir frá honum
m.a. i Dægradvöl. Landamerki
milli Eyvindarstaða og Bessa-
staða eru og bein lina úr Grásteini
i miðjan Bessahólma og milli
Brekku og Bessastaða úr Grá-
steini i Lambhúsatjörn.”
Hjá Grásteini nemum við
staðar og litum á steininn. Forn-
leifafræðingar hafa sjötta
skilningarvit, þegar faldir fjár-
sjóðir eru annars vegar og þvi
kemur okkur ekki á óvart þegar
Kristján stingur fingri niður i rifu
i steininum og dregur þar upp
krónupening.Hann er að visusleg
inn eftir síöustu myntbreytingu
og Kristján lætur hann i rifuna
aftur, — og hver veit nema ein-
hverjir fornfræðingar framtiðar-
innar eigi eftir að finna hann
þarna (!)
En við Grástein er óhætt að
gera að gamni sinu, — það leyfðu
þeir sér að minnsta kosti
skólapiltarnir á Bessastööum
sem voru einmitt að yrkja um
Grástein þegar þeir kváðu um
heiðursmanninn Jón Jtínsson
skólameistara:
Á Grandanum heyrist grátur og
raus
grátur og raus, grátur og
raus,
á grandanum heyrist grátur og
raus,
getið þiö hvern ég meini.
Lector situr sálarlaus
sálarlaus, sálarlaus.
Lector situr sálarlaus
sunnan undir steini.
■ Skothúsið. Hér lá Benedikt Gröndal löngum og lét sig dreyma stóra
drauma.
■ Sauöaborg eða hrossaskjól innarlega á Bessastaðanesi, þar sem
hallar til Skerjafjarðar, andspænis Kópavogskaupstaö.
■ Grjótgaröur, rétt hjá Skothúsinu. Enginn veit hvaöa mannvirki þar
hefur verið.
■ Séö heim aö Bessastöðum.
Virðar segja viskulaus,
viskulaus, viskulaus,
virðar segja viskulaus
vestan undir steini.
Aðrir segja ærulaus,
ærulaus, ærulaus,
austan undir steini.
Nokkrir segja náttúrulaus,
náttúrulaus, náttúrulaus,
nokkrir segja náttúrulaus
norðan undir steini.
Leiðarlok
Þessum stutta göngutúr okkar i
góðvirðinumeð Kristjáni Eldjárn
er nú aö ljúka. Hér vantar ekki
viðsýnið eins og rétt nú áður var
minnst á og land Bessastaða blas-
irviðnæstokkurog i fjarlægð blá
fjöll sem geyma að baki sér
byggðir landsins i fjörðum þess
og dölum.Hingað var lengi mænt,
bæði með kviða og von. Héðan lit-
uðust þeir um ýmist skemur eða
lengur, landnámsmaðurinn Bessi
Þormtíðsson, Diðrik Pining, Týli
hirðstjóri Pétursson, Hvidfeld og
Rosenkrans, Gri'mur Thomsen,
Hallgrimur Scheving, Sveinbjörn
Egilsson, Jónas Hallgrimsson og
fleiri merkismenn sem koma við
islenska sögu.
Við Timamenn þökkum
Kristjáni Eldjárn leiðsögn hans
um hinar fornfrægu sltíðir og von-
um að lesendur okkar séu að
fróðari um ýmis kennileiti i
landareign þessa elsta og viröu-
legasta tíðals á Islandi.
—AM