Tíminn - 25.07.1982, Qupperneq 19

SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 1982.
19
erlend hringekja
■ María Stúart, Skotadrottn-
ing, missti af sér hausinn vegna
þess að dulmál hennar hafði
verið ráðið. Júlíus Caesar
stundaði stafavíxl til að villa
um fyrir óvinum sínum. í
Gamla testamentinu er falið
dulmál. Hinar fornu menning-'-
arþjóðir í Egyptalandi, Kína,
Mesópótamíu og Indusdal not-
uðu allar leyniskrift. Maður-
inn hefur gaman af undirferl-
um og leynimakki, einhvers
konar dulmál er næstum jafn-
gamalt sjálfu ritmálinu.
Dulmál fornmanna var að
sönnu ekki flókið. Aðferð
Júlíusar Caesars til að leyna
raunverulegum skilaboðum
sínum var til að mynda
hlægilega einföld. í stað hvers
bókstafs í skilaboðunum not-
aði Júlli bara þriðja næsta staf
Lausnarstafróf
ABCDEFGHI j KLMNOPQRS TUVXYZÞÆÖ
A a b c d e f g h i j k 1 m n 0 p q r s t U V X y z þ æ ö
B b c d e f g h i j k 1 m n 0 p q r s t u V X y Z Þ æ ö a
C c d e f g h • j k 1 m n o p q r s t U V * y Z Þ æ ö a b
D d e f g h i j k 1 m n o p q r s t U V X y * Þ æ ö a b c
'O E e f g h i j k 1 m n o p q r s t u v x y z þ æ ö a b c d
F r g h i j k I m n o p q r s t U V x y z þ æ ö a b c d e
G g h i j k 1 m n 0 p q r s t u V X y * Þ æ ö a b c d e f
s* H h i j k I m n o P q r s t u V * y z þ æ ö a b c d e f g
I i j k 1 m n O p q r s t u V X y * þ æ ö a b c d e f g h
O J j k i m n 0 p q r s t U V X y z þ æ ö a b c d e f g h i
K k 1 m n 0 p q r s t u V X y Z þ æ ö a b c d e f g h > j
L 1 m n o p q r s t U V * y Z Þ æ ö a b c d e f g h i j k
eð M m n o p q r s t u V X y * Þ æ ö a b c d e f g h i j k 1
yw N n o p q r s t u V * y z þ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m
t? 0 0 P q r s t U V X y * þ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m n
P p q r s t u V X y z þ æ ö a b c d e f g h i j k i m n o
o Q q r s t u V * y z þ æ ö a b c d e f g h > j k 1 m n 0 p
R r s t u V X y * Þ æ ö a b c d e f g h i j k l m n 0 p q
S s t U V X y z þ æ ö a b c d e f g h ' j k 1 m n 0 P q r
T t U V X y Z þ æ ö a b c d e f g h i j k i m n 0 p q r s
U u v x y Z Þ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m n 0 p q r s t
V V x y z Þ æ ö a b c d e f g h n k 1 m n o p q r s t u
X X y * Þ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m n 0 p q r s t U V
Y y z þ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m n o p q r s t u V X
Z Z þ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m n o p q r s t u V x y
Þ Þ æ ö a b c d e f g h > j k 1 m n o p q r s t u V X y z
Æ æ ö a b c d e f g h i j k 1 m n o P q r s t u V X y z þ
Ö ö a b c d e f g h > j k i m n o p q r s t u V X y Z þ æ

■ Dulmálsstafróf sem byggt er á því sem Leo Battista Alberti fann upp á fimtándu öld. Ekki er
gerður greinarmunur á grönnum og breiðum sérhljóðum, né á „d“ og „ð“. Sjá texta varðandi
skýringar.

í? %
Sflfeí

ií> 4

Lykilorðið er „dulmál”
í stafrófinu. Ef við notum
íslenska stafrófið þarf ekki
mikil heilabrot til að sjá að
„Zhql, zlgl, zlfl“ þýðir „Veni,
vidi, vici“ - „Ég kom, sá og
sigraði“. Dulmálið sem fundist
hefur í Gamla testamentinu er
ámóta auðvelt viðureignar. f
spádómsbók Jeremía skrifaði
spámaðurinn „She-shach“ tví-
vegis er hann átti við „Babel“,
það er að segja í 25 , 26 og
51,41. í stað annars stafs
hebreska stafrófsins, „b“, not-
aði Jeremía einfaldlega næst-
aftasta stafinn, „sh“, og í stað
tólfta stafsins, „1“, kom tólfti
stafurinn talið aftan frá. Sér-
hljóðarnir falla að vísu ekki
undir þetta en sérhljóðar eru
annars flokks í hebresku. Að
minnsta kosti segir í heimild-
um okkar að „She-shack“
merki Babel, en í hinni nýju
íslensku Biblíuþýðingu er orð-
ið „Sesak“ hins vegar talið
merkja Babýlon. Ritningar-
staðirnir tveir hljóða svo í nýju
þýðingunni: „En konungurinn
í Sesak skal drekka á eftir
þeim“ (25,26) og „Hversu varð
Sesak unnin og tekin, hún er
fræg var um víða veröld!
Hversu er Babýlon orðin að
skelfingu meðal þjóðanna!“
(51,41) Tilgangur þessa dul-
máls liggur aftur á móti ekki í
augum úti.
Óþarfa bókstafír í
bréfum Maríu Stúart
Megingalli þessara og ann-
arra frumstæðra dulmálsgerða
þar sem einn bókstafur er
settur í stað annars er að hægur
vandi er að ráða þau ef maður
þekkir tíðni bókstafanna í
viðkomandi tungumáli. Að
líkindum er „a“ algengasti
stafurinn í íslensku og hafi
maður fyrir framan sig dul-
málstexta af marktækri lengd
er næsta víst að sá stafur sem
oftast kemur fyrir merki ein-
mitt „a“. Þannig má svo þreifa
sig áfram án mikillar fyrirhafn-
ar. Það var vegna þessa sem
María Stúart varð gerð höfð-
inu styttri. Hún var í haldi hjá
Elísabetu Englandsdrottningu
þegar ritskoðarar hennar tóku
eftir því að í bréfum hennar
var allmikið af óþarfa bókstöf-
um. Sir Francis Walsingham,
sem kallaður er stofnandi
bresku leyniþjónustunnar,
raðaði þessum stöfum saman
og með því að ákvarða fyrst
tíðni bókstafa í ensku gat hann
ráðið hvað hver óþarfa bók-
stafur þýddi í raun og veru. í
ljós kom að María var viðriðin
samsæri gegn Elísabetu og var
hún tekin af lífi fyrir vikið.
„Eæþxciaodöqyiek-
zavoneoi!“
Þetta gerðist árið 1587 en
nokkru fyrr hafði ítalski arki-
tektinn Leo Battista Alberti
fundið upp dulmál sem sá við
tíðnimælingum bókstafanna.
Hann notaði mörg stafróf, eins
og sést á meðfylgjandi töflu,
og til þess að geta ráðið
dulmálið urðu bæði sendandi
og viðtakandi tiltekinna skila-
boða að hafa komið sér saman
um ákveðið lykilorð fyrirfram.
Segjum að lykilorðið sé „Eli-
ot“ en skilaboðin „Apríl er
grimmastur mánaða". Til þess
að breyta þessu í dulmál er
lykilorðið skrifað hvað eftir
annað fyrir ofan skilaboðin,'
svona:
■ ELIOTELI OTEL! OTEI.IOTELI
APKI LERGRI MMASTURMANADA
Stafurinn fyrir ofan hvern
bókstaf í skilaboðunum gefur
til kynna hvert af lóðréttu
stafrófunum á töflunni skuli
notað. Til að finna stafinn sem
standa skal í stað „a“ í apríl er
farið niður eftir „E“-stafrófinu
og rétti stafurinn er þar sem
„Lausnarstafrófið“ og „texta-
stafrófið“ mætast. í þessu
tilviki þarf ekki að fara langt,
stafurinn er „e“. f heild myndi
þessi upphafslína Eyðilandsins
hljóma á þessa leið, miðað við
lykilorðið „Eliot“: „Eæþxcia-
odöqyiekzauoneoi“. Sá sem
fær þennan texta í hendur og
þekkir lykilorðið fer svo eftir
lausnarstafrófinu uns hann
kemur að viðkomandi bókstaf:
upphafsstafurinn lárétt er þá
stafurinn sem átt er við. En
skoðið myndina!
Auðveldar en
ætla mætti
Svona dulmál virðist ómögu-
legt að ráða ef enginn nema
sendandi og viðtakandi þekkja
lykilorðið. En þó er mun
auðveldara að ráða dulmál
heldur en ætla mætti. Svo
dæmi séu tekin af diplómatísk-
um skilaboðum þá eru þau
næsta hefðbundin og byrja til
dæmis og enda yfirleitt á sama
hátt: „Kæri...“, „Virðingar-
fyllst, yðar...“ o.s.frv. Ýmis
nöfn og hugtök sem koma fyrir
aftur og aftur geta einnig
hjálpað þolinmóðum dulmáls-
fræðingi til að átta sig á
lykilorðinu, ekki síst ef við-
komandi orð eru óvenjulega
löng. í síðari heimsstyrjöldinni
þurftu Þjóðverjar að burðast
með eitt orð sem. eyðilagði
mörg dulmál: Wehrmacht-
nachrichtenverbindungen!
en það þýðir eitthvað í líkingu
við fjarskipta leyniþjónustu
þýska hersins.
Ef andstæðingar fylgjast vel
hvorir með öðrum geta þeir
stundum gabbað upplýsingar
út úr mótingja sínum. Sem
dæmi má nefna að í maí 1942
vissu Bandaríkjamenn að risa-
stór japanskur floti var að láta
úr höfn - 11 orrustuskip, 5
flugvélamóðurskip, 16 beiti-
skip og 49 tundurspillar. Á-
fangastaður skipanna var í
dulmáli Japana kallaður AF.
Nú reið á að Bandaríkjamenn
væru fljótir að átta sig á hvort
AF þýddi Kaliforníu, Alaska,
Midway eða einhvern annan
stað. Þá ákváðu þeir að þreifa
sig áfram og byrjuðu á Mid-
way. Setuliðinu þar var skipað
að tilkynna yfirstjórn hersins í
Pearl Harbor að vatnsbirgðir
væru á þrotum. Þessari send-
ingu náðu Japanir og stuttu
seinna náðu Bandaríkjamenn
skeyti til herskipaflotans þar
sem sagði að vatnsskortur væri
á AF. Er árásin var gerð voru
Bandaríkjamenn viðbúnir og
tókst að vinna orrustuna við
Midway og þar með hrinda
sókn Japana í fyrsta sinn.
Tattóveringar
á þrælshausum
Það gefur að skilja að besta
dulmálið er það sem enginn
veit að er dulmál. Hinir fornu
Grikkir væru býsna kænir í
þessu tilliti. Það var til dæmis
algengt að leynileg skilaboð
væru tattóveruð á skallann á
þræli sem nauðrakaður hafði
verið. Síðan var beðið eftir því
að hárið yxi aftur og þrællinn
svo sendur til þess sem taka
átti við skilaboðunum. Annað
ráð var að skrifa skilaboðin á
spýtu, þekja hana síðan með
vaxi og skrifa önnur, og
skaleysislegri, skilaboð á vax-
stykkið.
Á sautjándu öld fann Fran-
cis Bacon upp tveggja stafa
dulmál þar sem aðeins tveir
stafir voru notaðir til að fela
leynileg skilaboð inni í venju-
legum texta. Við hvern staf í
stafrófinu tengdi Bacon fimm
stafa „orð“ sem aðeins var
myndað úr „a“ og „b“. Stafróf
hans leit svona út:
A aaaaa N abbaa
B aaaab O abbab
C aaaba P abbba
D aaabb Q abbbb
E aabaa R baaaa
F aabab S baaab
G aabba T baaba
H aabbb UV baabb
IJ abaaa W babaa
K abaab X babab
L ababr/ Y babba
IVf ababb Z babbb
„Er pabbi dauður
eða dáinn?“
Fela mátti þessi „a“ og „b“
í öðrum texta á ýmsan hátt.
Auðveld, en mjög gróf leið var
að nota stóra stafi fyrir „a“ en
litla stafi fyrir „b“. Ávarp sem
liti svona út: „KOmdu Nú
SÆLL OG BLEsSaÐUr
jóN“, stendur því fyrir „aabbb
- abaaa - aaaaa - ababa -
abbba“, en það þýðir
„HJÁLP“. Notkun á hástöf-
um og lágstöfum á þennan hátt
er auðvitað mjög áberandi en
notast mætti í staðinn við tvær
leturgerðir sem væru svo líkar
að aðeins þjálfað auga sæi þar
mun á.
Njósnarar sem eru sífellt í
tímaþröng eins og blaðamenn
þurfa oftastnær að notast við
einfaldari dulmál en þetta.
Stundum er það fyrsti, síðasti
eða þriðji bókstafur í hverju
orði sem geymir leynileg skila-
boð: „Hann Játaði Að Lesa
Pínulítið" þýðir „Hjálp“
o.s.frv. f síðari heimsstyrjöld-
inni höfðu loftskeytamenn
sem sendir voru niður í
óvinaland oft skipanir um að
hafa fyrirfram ákveðnar „vill-
ur“ í sendingum sínum, þannig
að ef yfirmenn njósnaranna
fengu alveg óbrjáluð skilaboð
frá þeim vissu þeir að eitthvað
var að. Og í fyrri heimsstyrj-
öldinni var starfsmönnum á
símstöðvum skipað að breyta
lítilsháttar öllum skeytum, til
að eyðileggja hugsanlegt dul-
mál óvinanjósnara sem fólgið
væri í skeytunum. Það var á
heimsstyrjaldarárunum sem
enskur símstöðvarstarfsmaður
var beðinn um að senda skeyti
til Hollands, svohljóðandi:
„Pabbi er dauður“. Englend-
ingnum þótti þetta ansi rudda-
legt skeyti, engar samúðar-
kveðjur og ekki neitt. Hann
var svo kurteis að hann breytti
skeytinu í „Pabbi er dáinn.“
Um hæl kom svarið frá
Hollandi: „Er pabbi dauður
eða dáinn?“
- Ib cæk bdelþ.