Tíminn - 13.11.1983, Blaðsíða 26

Tíminn - 13.11.1983, Blaðsíða 26
SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983 ■ „Svörtu hundana sína“, kallaði Winston Churchill þunglyndisköstin sem settust að honum af og til. Hægra megin má sjá fjórar heimsfrægar persónur sem einnig voru þungt haldnar af þessum kvilla. ÞUNG- LYNDI Sjúkdómurinn sem veldnr sálarkvölum og sjálfsmorðslöngun ■ Hér er sjúkdómur á ferðinni sem laðað hefur stórfengleg listaverk upp úr djúpi örvæntingaræðis og gert margan manninn að lifandi draugi. Glaðvært fólk verður að sífrandi nöldurskjóðum sem stara longum tómum augum út i myrkrið án nokkurrar lífslöngunar. Sjúkdómur þessi rifur og slitur fórnarlömb sín af sektarkennd og kveljandi minnimáttarkennd, sem rænir þá hvild og eðlilegum svefni. Samt eru fyrstu einkennin svo mein- leysisleg: Mamma er oröin dálítið undar- leg upp á síðkastið. Hún er orðin lystarlaus og hana langar ekki til eins né neins. Sama er hvaða vitleysu hún les í dagblöðunum, - henni þykir það allt skelfing sorglegt. Henni finnst vinnan sér ofviða og kvartar yfir því að hún þurfi helmingi lengri tíma til hlutanna en áður. Meltingin er ekki upp á það allra besta, en allra verst er það þó að hún er farin að glaðvakna klukkan fjögur á hverri nóttu. Ehgu skiptir hvort hún fer fyrr eða seinna að sofa. Þar að auki er hún alltaf svo hræðilega þreytt. Ilún cr til dæmis allt of þreytt til þess að fara í leikhúsið, og við sem höfðum ætlað að fjörga hana við með því. Hún lætur sér fátt um finnast þegar við færum henni eitthvað, - svo fátt að það jaðrar við vanþakklæti. Hún þakkar að vísu kurt- eisislega fyrir sig, en það sáust ekki á henni minnstu merki um gleði. Svartsýnisþokur Eru þetta tómir dyntir? Eöa er þetta breytingaaldurinn? Þessi cru merkin um byrjandi þunglyndi. Þegar best lætur hverfa einkennin aftur af sjálfu sér. Þá hefur sálin læknast af þessu eins og andlegri kvefsótt. En þcgar verst lætur cr þarna um að ræða truflun í sálarlífinu, sem leiðir á endanum til þess að sjúkl- ingurinn lokar sig inni í cjnskonar fang- elsi, þar scm engum geisla er hlcypt inn af jákvæðri hugsun. Þá hefur þunglyndið spunnið hjúp úrskeytingarleysi ogsvart- sýnisþokum, ótta og andstyggð á um- hverfinu, sem veldur fullkomnu ráðleysi til þess að mæta öllum vanda, stórum og smáum. sem upp á ber og úr þarf að leysa. Þetta spillir fjölskylduhamingj- unni, vinum fækkar oggjarna er brugðið á það ráð að halla sér að flöskunni. Nei, það er ekki að undra að þcssi sjúkdómur cr talinn eiga sök á 60 prósentum allra sjálfsmorða. Oft virkar þetta fólk á umhvcrfið scm seinlátar og daufgerðar manneskjur scm fáum þykir gaman að samneyta og hið innra með þeim kraumar sjálfsásökunin. Hún kcmur af því að sjúklingurinn telur að hann sé öðrum til byrði. Loks hcfur þunglyndiö sömu áhrif og dcyfilyf á allar tilfinningar: Hugsunin verður köld og skýr. Emile Durkheim, sem ncfna mætti „afa“ félagsfræðinnar og rannsókna á sjálfsmorðum sagði: „Sjúklingurinn vcrður óvenju ákveðinn gagnvart því scm fyrir dyrum stcndur. Hann tekur sallarólegur fram þau meðul eða áhöld scm hann hyggst granda sér mcð.“ Margir sigla í átt að sjálfsmorðinu á táraflóði, en stundum tekur sjúkdómur- inn einnig þessa undankomulcið af fólki og það grætur þurrum augum í bókstaf- legum skilningi. Margur leggst scm hold- gcrvingur óhamingjunnar fyrir í skauti sjúkdómsins, en aðrir leika sitt hlutvcrk af list og láta engan að því komast að þeir sjá ekki lengur hina minnstu glætu sem vísa má þeim lciö út úr völundarhúsi liarma þeirra. 13-hver er þunglyndur Ekki er það ætíð að hin andlega formyrkvun, sem lcggst eins og kyrking- aról að lífslöngun sjúklingsins, komi fram í æðrunarorðum cinum saman. Það gerist æ algengara nú á dögum að þessi gamli sjúkdómur orsaki allskyns líkam- lcga vanlíðan. Þá beinir læknirinn hlust- urnarpípu sinni auðvitað aðeins að þeim stöðum þar sem verkir gera vart viö sig. Þunglyndiö bregður sér nefnilega í margs konar dulargervi. I Vestur- Þýskalandi er talið að nú þjáist þrjár milljónir manna af þessum kvilla, það er að segja 13. hver fullorðinn maður. Börn ogunglingarþjástsjaldnaraí þessu og þá eru cinkennin vægari. Þunglyndið er því lævís sjúkdómur, þar sem sjúklingarnir gcta leitt ættingja sína og lækna afvega árum saman og dulið raunverulegar orsakir. Þcgar þján- ingarnar gera vart við sig laumar sjúk- dómurinn þeim gjarna í hina og þessa liluta líkamans, sem menn tengja ekki andlegu ástandi þess sjúka. Þannig birt- ist sjúkdómurinn í helmingi tilfella scm migrene, magaverkir, hjartaverkir og blóðrásartruflanir. Alþjóða heilbrigðismálastofnunin (WHO) álítur að 15-18% allra þcirra sjúklinga sem vitja almennra lækna þjá- ist af andlegum kvillum en ekki líkam- legum. Þcir algengu fordómar, að telja andlega vanlíðan vera það sama og geðbilun eiga hér hlut að máli. Þá er það mikið atriði að í mannlcgu samfélagi er auðveldara að vekja umhverfið til samúðar með veikindum sínum, séu þær líkamlegar en ekki andlegar. („Sjáið bara hvernig ég meiddi mig“). Margir vilja líta á þunglyndið sem „lúxus"- sjúkdóm. Það er heldur ekki svo langt síðan hætt var að afgreiða mál þessa fólks með því að segja að það væri „ímyndunarveikt." Sjúkdómsgreiningin hljóðaði þó betur með því að talað var um „vegetativa Dystoniu" og „psycos- ómatískar" truflanir. En undir niðri voru bæði læknar og aðrir sem hugleiddu málið vissir um að hér væri um að ræða sjálfselsku, - fólk sem hefði of mikinn tíma til þess að sinna einhvers konar „naflaskoðun". Sama hlutfall í Indlandi og London Þunglyndið er ckki bundið við eitt land öðru fremur. Það er heldur alls ekki, -svo sem löngum var álitið, - neins konar menningarsjúkdómur. Hvorki veðurfar né efnahagsástand, rigning eða stjórnarform, ræður hvenær það kemur fram. Rannsóknirsem WHO hefurstað- ið fyrir sýna að hlutfallið er jafn hátt í tilteknu sveitahéraði í Indlandi og í London: Þunglyndiðhrjáirfimm prósent manna á báðum svæðunum. Líkur benda til að eins hafi það verið í Grikklandi hinu forna: Hippokrates (460-599 f. Kr.) sem er talinn forfaðir læknavísindanna, hafði ekki síður gefið gaum að þunglyndinu en heimspekin- garnir Platon og Aristoteles. Það kom til af margbreytilegri mynd þjáninganna: Stafaði hin botnlausa hryggð af nei- kvæðri heimsskoðun eða þjáningum í taugakerfinu? Hippókrates nefndi þunglyndið „svar- tagallssýki" og var það í samræmi við tilraun hans til þess að kenna það offramleiðslu á svörtum gallvökva. Þennan vökva töldu menn til forna orsök martraða og er hann þar talinn í litlu magni í líkamanum, á sama hátt og gula gallið, en það sögðu menn orsök ofsabræði. Samt var það svo að þessi mikli mannþekkjari, sem uppi var fyrir 2400 árum, komst að kjarna málsins: „Þunglyndið sest einkum að þeim mönnum sem ekki fá nóg loft undir vængi sálar sinnar." Enginn hefur vogað sér síðustu tvö þúsund árin að efast um að örvæntingin eigi sér ból í sálinni. Þar að auki mátti oft sjá menn sem voru ágætlega á sig komnir líkamlega þjást af þessum kvilla. Vandinn var aðeins sá að finna aðsetur sálarinnar. Hippokrates leitaði hennar í líkamsvessunum. Sálin og eðli hennar Á miðöldum gerðu menn ráð fyrir tómarúmi í líkamanum, þarsem djöflar og englar gátu gengið út og inn á víxl og ráðið þannig því skapi sem menn voru í. Alþýðan taldi öldum saman að sálin væri einhverskonar loftbóla, sem væri á ferð í gennd við hjartað og ryki út eins og gufa við dauðann. Segja má að þessi trú hafi verið kvödd á 20. öldinni. Sál mannsins býr í höfði hans og skaplyndið fer eftir starfsemi heilans. Sálrænar trufl- anir nefnum við öll frávik frá því algenga á starfsemi hans. Þunglyndið er kynlegt og illskiljanlegt þeim sem sjálfur þekkir ekki að marki til þess: Það sest að mörgum mánninum sem ætti að vera mikill lukkunnar pamfíll. Hins vegar lætur það margan hrakfallabálk örlag- anna ósnortinn. Þunglyndið bregður hinni skuggalegu hettu sinni yfir nær helmingi fleiri konur en karla. Það sest fremur að vinnusömu og hversdagslegu fólki sem elskar náung- ann, en að samviskulausum dröbburum og rígmontnum hönum sem engan elska nema sjálfa sig. Það sest fremur að vel viti bornum mönnum og tilfinninganæm- um en kaldgeðja skynsemitrúar- mönnum. Borgarbúum er gjarnara að falla í gildrur þess en sveitafólki. Mannsheilinn er gerður úr billjón frumum, hinum svonefndu nevrónum. Heilanum er skipt niður í margar deildir, líkt og hverju öðru vel skipulögðu fyrir- tæki. Deildin „Tilfinningar" hefur aðset- ur sitt í „limbiska" kerfinu svonefnda og við heilastofninn og þaðan er tilfinninga- næmi vort runnið. í samræmi við boð ýmissa stöðva skynjunar og hugsunar sendir „Tilfinningadeildin" frá sér gleði eða sorg, vongleði og athafnagleði, auk matarlystar og kynlífslöngunar. Hjá þunglyndu fólki vinnur þessi deild aðeins af hálfu afli og framleiðir margs- lags gallaðan varning, - ótta og bölmóð. Dæmigert er að sjúklingurinn, sem þó er svo niðurdreginn að sjá, getur ekki fundið til neinnar raunverulegrar sorgar.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.