Morgunblaðið - 18.03.2006, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 18. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Íumræðu um íslenskt málundanfarnar vikur hefurþví oft verið haldið framað beygingarkerfi íslensku
sé í molum. Yfirlýsingar í þessa
veru koma umsjónarmanni á
óvart og eru reyndar ekki í sam-
ræmi við það sem hann þykist
vita. Um alllangt skeið hef ég
leitast við að fylgjast með mál-
notkun og breytingum á henni.
Mér til glöggvunar hef ég safnað
dæmum úr mæltu máli og rituðu
og flokkað álitamálin eftir efni,
t.d. orðfræði, beygingarfræði,
setningafræði, hljóðfræði, erlend
áhrif og framsetning. Flest
dæmanna sem ég hef safnað eru
af sviði setningafræði en einnig
falla fjölmörg undir orðfræði og
erlend áhrif. Hins vegar falla
fremur fá dæmi undir beyging-
arfræði. M.a. með vísan til þessa
telur undirritaður að íslensk
beygingarfræði sé traust og
breytingar á sviði hennar séu
óverulegar – en öðru máli gegnir
um setningafræði (sambeygingu,
samræmi o.fl.). En nú skal vikið
að nokkrum dæmum um óreglu í
beygingu.
Nafnorðið hundrað beygist
jafnan svo: hundrað-hundrað-
hundraði-hundraðs; hundruð-
hundruð-hundruðum-hundraða, hk.
Úr talmáli er kunn fleirtölu-
myndin ?hundruðir og á hún
rætur að rekja til fleirtölumynd-
anna milljónir, þúsundir. Enn
fremur bregður myndinni
?hundruða (ef.flt.) alloft fyrir og
er hún í samræmi við flt.-
myndina ?hundruðir. Eftirfar-
andi dæmi samræmast ekki mál-
venju: Þeir notist við úrelt kort
og erfitt sé að skilja hvert þær
hundruðið [þau hundruð] millj-
óna sem lagðar eru í stofnunina
fari (Blaðið 7.1.06);
Hefur hundruð þúsundum
[hundruðum þúsunda] króna ver-
ið stolið með þessum hætti (Frbl.
10.2.06) og ... í göngu hundruða
[hundraða] þúsunda trúðara sjía-
múslima (Frbl. 10.2.06).
Nafnorðið breyting (og önnur
orð sem enda á -ing) beygist svo:
breyting-breytingu/(breyting)-
breytingu-breytingar; breyt-
ingar-breytingar-breytingum-
breytinga, kvk.
Þolfallsmyndin breyting er
forn og aðeins notuð í hátíðlegu
máli (frumvarp til laga um
breyting á lögum). Í nútímamáli
gætir þess hins vegar nokkuð að
notaðar séu ef.-myndir af gerð-
inni breytingu og kann þar að
gæta áhrifa frá veikum kven-
kynsorðum. Eftirfarandi sam-
ræmast því ekki málvenju: Veg-
inum er lokað vegna lagningu
[lagningar] bundins slitlags
(2004); Frá því að starf við fram-
kvæmd styttingu [styttingar] fór
af stað fyrir hálfum öðrum ára-
tug (27.1.06) og skuldir vegna
Flugstöðvarinnar og byggingu
[byggingar] hennar (26.6.05).
Nafnorðið brún er nokkuð
margbrotið í
beygingu. Í nú-
tímamáli beyg-
ist það jafnan
svo: brún-brún-
brún-brúnar;
brúnir/brýn-
brúnir/brýn-
brúnum-brúna,
kvk. Fleirtölu-
myndin brýr er
kunn frá 17.
öld en er ekki talin rétt. Hana
má rekja til þess að fleirtalan
brýnnar [af brún] og brýrnar [af
brú] falla saman í framburði:
bríddnar. Í nútímamáli getum
við sagt hvort sem er: mála á sér
augnabrúnirnar eða mála á sér
augnabrýnnar (ekki augabýrn-
ar). Fleirtölumyndin brýn er
notuð í föstum orðasamböndum,
t.d.: bera e-m e-ð á brýn; hnykla
brýnnar; láta brýnnar síga og
setja/hleypa í brýnnar. — Eft-
irfarandi dæmi samræmist hins
vegar ekki málvenju: hnykla
brýr (Mbl. 15.1.06).
Önnur dæmi um frávik frá
beygingarreglum málsins eru
auðfundin, t.d.: var í gær dæmd-
ur í níu mánaða fangelsi fyrir að
hafa aflað fé [fjár] með ólögleg-
um hætti fyrir baráttu föðurs
[föður] síns um formannsemb-
ætti (Frbl. 15.2.06); í ljósi mis-
heppnaðs samningafunds [-fund-
ar] í Washington (Sjónv.
20.10.05) og Líkt og risastór
hendi [hönd] væri að hrista húsið
(Frbl. 25.10.05).
Fleyguðu (tvíyrtu) fornöfnin
hver annar (fleiri en tveir) og
hvor annar (tveir) eru að sumu
leyti vandmeðfarin. Samkvæmt
málvenju sambeygist fyrri lið-
urinn jafnan því orði sem hann
vísar til, t.d.: Mennirnir tveir
þekkja hvor annan. Í nútímamáli
er stundum farið með þessi for-
nöfn sem eina heild, fyrri lið-
urinn beygist þá með síðari liðn-
um, t.d.: ?Mennirnir tveir þekkja
hvorn annan. Dæmi af þessum
toga eru eftirfarandi: taka þann-
ig á mistökum að starfsmenn
læri af þeim og læri af mistökum
hvers annars [og hver læri af
mistökum annars] (Mbl. 31.1.06);
Í stjórnmálum eru allir að svíkja
hvern [hver] annan (Blaðið
19.9.05); láta þær [hryssurnar]
kynnast hverjar [hver] annarri
(Sjónv. 7.11.05); Guð hefur sætt
heiminn við sig og gerst einn af
okkur svo að við megum kannast
hvað [hvert] við annað (Frbl.
1.12. 05) og Menn vissu alltaf
hvar þeir höfðu hvern [hver]
annan (Blaðið 4.2.06).
Í dæmunum hér að ofan vísar
hver/hvor til nefnifalls (frum-
lags) og eru slík dæmi algengust
í nútímamáli. Sambeygingu er
vitaskuld haldið ef viðmiðunar-
orðið stendur í aukafalli, t.d.: Ég
geng út frá því að þeim [Friðrik
og Mary] þyki vænt um hvort
annað [hvoru um annað] (Blaðið
5.11.05).
Úr handraðanum
Í Ólafs sögu helga segir frá
því að konungur áseildist Gríms-
ey. Sumir tóku þessari málaleit-
an vel en fræg eru viðbrögð Ein-
ars þveræings. Hann sagði (með
nútíma stafsetningu): „En um
Grímsey er það að ræða, ef það-
an er engi hlutur fluttur, sá er til
matfanga er, þá má þar fæða her
manns. Og ef þar er útlendur
her og fari þeir með langskipum
þaðan, þá ætla ég mörgum kot-
bóndunum munu þykkja verða
þröngt fyrir durum“. Þar með
lauk málinu: „var öll alþýða snú-
in með einu samþykki, að þetta
skyldi eigi fást.“ Þessa frásögn
er víða að finna í fornu máli og
til hennar má rekja orða-
sambandið þröngt er fyrir dyr-
um eða e-m þykir þröngt fyrir
dyrum. Það lifir enn góðu lífi í
nútímamáli, t.d.: yrði þá þröngt
fyrir dyrum hér ... ef vaxtastefn-
an gengi þvert á aðstæður í
efnahagslífi okkar (Mbl.
14.10.05).
Fleyguðu
(tvíyrtu) for-
nöfnin hver
annar (fleiri en
tveir) og hvor
annar (tveir)
eru að sumu
leyti vand-
meðfarin.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 73. þáttur
AF UMRÆÐU síðustu daga og
vikna í fjölmiðlum mætti ætla að
helsti tilgangur með akstri flutn-
ingabíla um þjóðvegi
landsins væri að
brjóta niður vegina og
í leiðinni að valda
annarri umferð fólks-
bíla óþægindum og
skapa vegfarendum
lífshættu. Það er að
sjálfsögðu ekki raun-
in. Hraðir og skilvirk-
ir vöruflutningar
gegna lykilhlutverki í
því að verslun, þjón-
usta og iðnaður á Ís-
landi geti á hag-
kvæman hátt uppfyllt
þarfir sinna viðskiptavina. Þeir eru
sömuleiðis undirstaða þess að fyr-
irtæki sem eiga sína helstu mark-
aði á höfuðborgarsvæðinu eða er-
lendis geti staðsett sína starfsemi á
landsbyggðinni. Einnig eru þeir
lífsnauðsynlegir til þess að tryggja
að fólk geti valið sér búsetu hvar
sem er á landinu án þess að þurfa
að hafa áhyggjur af því að hafa
ekki eðlilegan aðgang að nauð-
synjavörum.
Það eru því sameiginlegir hags-
munir allra, bæði flutningafyr-
irtækja og annarra fyrirtækja í
verslun, þjónustu og iðnaði, sem og
einstaklinga sem neytenda og sem
vegfarenda að uppbygging vega-
kerfisins á Íslandi sé með þeim
hætti að hún mæti
þörfum nútímans um
hraðar og greiðar sam-
göngur. Styttri vega-
lendir og betri vegir
þýða lægri flutnings-
kostnað, lægra vöru-
verð og öruggari um-
ferð. Um það markmið
vilja SVÞ – Samtök
verslunar og þjónustu
fylkja liði.
Þróun vöruflutn-
inga á landi
Á síðustu árum hafa
orðið örar breytingar í vöruflutn-
ingum innanlands. Magn hefur
aukist stöðugt, flutningatækni hef-
ur breyst, kröfur um hraða í flutn-
ingum hafa aukist mikið og þjón-
ustustig hefur hækkað. Allt eru
þetta afleiðingar af breyttum þörf-
um markaðarins. Þessir vöruflutn-
ingar eru eðli málsins samkvæmt
mjög fjölbreyttir. Fyrir utan þær
vörur sem fluttar eru í hefð-
bundnum flutningabílum eða í gám-
um, má einnig nefna flutninga á
mjólk, fóðurvörum, olíu, jarðvegs-
efnum o.fl. sem flutt er í sérhæfð-
um flutningabílum.
Aukið flutningsmagn kallar á
fleiri og öflugri flutningstæki.
Vörur eru fluttar með bílum, skip-
um og flugvélum. Hinn almenni
borgari verður að sjálfsögðu fyrst
og fremst var við umferð flutn-
ingabíla. Umferð þungaflutn-
ingabíla hefur engu að síður vaxið
með mjög svipuðum hraða og önn-
ur umferð bifreiða síðustu ár. Hlut-
fall umferðar þungaflutninga-
bifreiða á þjóðvegum er að
meðaltali um 6,5% af allri umferð.
Þjónustukröfur
markaðarins
Á sama tíma og flutningsmagn
hefur aukist jafnt og þétt hefur
markaðurinn, þ.e. þeir aðilar sem
eiga þessa vöru sem verið er að
flytja, gert síauknar kröfur um
hraðari og tíðari þjónustu. Fyr-
irtæki vilja liggja með sem minnst-
an lager til að lágmarka fjárbind-
ingu og áhættu sem því fylgir.
Neytendur vilja fá daglega nýjar
og ferskar vörur. Í dag eru í boði
daglegar ferðir milli Reykjavíkur
og nær allra þéttbýlisstaða á land-
inu og sömuleiðis milli fjölmargra
staða á landsbyggðinni.
Uppbygging vegakerfisins
Auknir flutningar vöru á landi
eru því staðreynd sem komin er til
að vera. Á sama tíma fjölgar stöð-
ugt fólksbílum í umferðinni. Það
vantar hins vegar mikið upp á að
uppbygging á vegakerfi landsins
hafi fylgt þessari þróun eftir. Þessu
þarf að breyta, öllum til hagsbóta.
Þar er bæði um að ræða breyt-
ingar á þjóðvegakerfinu en einnig
að tryggja betri og greiðari sam-
göngur innan Reykjavíkur. Það er
til lítils að stytta tíma og vega-
lengdir milli höfuðborgar og lands-
byggðar ef umferðin situr svo föst
á Sæbrautinni.
Árið 2005 voru tekjur ríkissjóðs
af innflutningi og notkun bifreiða
um 47 milljarðar. Aðeins um þriðj-
ungur af þeirri upphæð fór til við-
halds og uppbyggingar vegakerf-
isins. Síðustu misserin hefur mikið
verið rætt um lagningu Sunda-
brautar, tvöföldun Hvalfjarðar-
ganga og svo nýlega um breikkun
Suðurlandsvegar að Hveragerði og
Vesturlandsvegar í Borgarnes. Öll
þessi verkefni og fleiri sem ekki
verða tíunduð hér þarf að ráðast í
sem fyrst. Þau eru hvert um sig
mikilvægir þættir í að ná fram því
markmiði SVÞ sem fyrr var til-
greint, að stytta vegalendir og
bæta vegi og þannig að lækka
flutningskostnað, lækka vöruverð
og skapa öruggari umferð.
Ljótir karlar eða lífæð verslunar og þjónustu?
Tryggvi Þór Ágústsson fjallar
um vöruflutninga á landi
Tryggvi Þór Ágústsson
’Á sama tíma og flutn-ingsmagn hefur aukist
jafnt og þétt hefur mark-
aðurinn, þ.e. þeir aðilar
sem eiga þessa vöru sem
verið er að flytja, gert sí-
auknar kröfur um hrað-
ari og tíðari þjónustu.‘
Höfundur er forstöðumaður flutn-
ingasviðs SVÞ – Samtaka verslunar
og þjónustu.
MEÐ TILKYNNINGU um
brotthvarf F-15 orrustuþotna og
þyrlusveitar varn-
arliðsins í haust er
ljóst að miklar breyt-
ingar verða á starf-
semi Slökkviliðs
Keflavíkurflugvallar.
Síðastliðin ár höfum
við slökkviliðsmenn á
Keflavíkurflugvelli
verið í algjörri óvissu
um framtíð okkar
auk þess sem fækkað
hefur verið gífurlega
í slökkviliðinu eða um
30 prósent.
Nú stöndum við
frammi fyrir þessum
spurningum: Hver er
framtíð okkar? Hvert
verður rekstrarform
slökkviliðsins í náinni
framtíð? Og síðast en
ekki síst, hve margir
munu missa vinnuna
sína? Þótt varnarliðið
hverfi á braut er
ljóst að þörfin fyrir
slökkvilið er fyrir
hendi á Keflavík-
urflugvelli. Svo er
spurning hvað þarf
marga starfsmenn til að halda
uppi lágmarksöryggi samkvæmt
alþjóðastöðlum (ICAO) um al-
þjóðaflugvelli.
Nú er það í höndum stjórnmála-
manna og embættismanna hvernig
best verður úr þessu unnið, að
hagsmuna allra verði sem best
gætt, þ.e.a s. núverandi starfs-
manna slökkviliðs og snjóruðn-
ingsdeildar svo og öryggi flug-
umferðar um Keflavíkurflugvöll. Í
þessu ljósi ber að skoða hvaða
kostir koma til greina.
SHS taki reksturinn yfir
Íslenska ríkið yfirtekur starf-
semi slökkviliðsins og býður hana
væntanlega út eða semur við ein-
hvern einn aðila um reksturinn.
Verði reksturinn boðinn út og
samið við lægstbjóðanda er hætt
við að arðsemi yrði um of höfð að
leiðarljósi á kostnað öryggis og
margir myndu missa vinnu sína.
Verði hins vegar samið við traust-
an aðila eins og Slökkvilið höf-
uðborgarsvæðisins (SHS) er að
mínu mati tryggt að öllum örygg-
iskröfum verði fullnægt og SHS
ætti jafnframt að geta tryggt nú-
verandi starfsmönnum áframhald-
andi vinnu. Ég er þess fullviss að
langflestir starfsmanna Slökkviliðs
Keflavíkurflugvallar eru fylgjandi
því að SHS taki við
rekstrinum.
Kostirnir eru aug-
ljósir. SHS er nú þeg-
ar, ásamt okkur á
Keflavíkurflugvelli,
leiðandi hvað varðar
allt slökkvi- og björg-
unarstarf á Íslandi.
SHS sér um slökkvilið
Reykjavíkurflugvallar
og hefur því nú þegar
reynslu af rekstri
flugvallarslökkviliðs.
Með sameiningu yrði
til mjög stór, öflug og
hagkvæm eining þar
sem hægt væri að
samræma tækjakost
og þjálfun starfs-
manna.
Ekki má slaka á
öryggiskröfum
Einnig er það um-
hugsunarefni fyrir
sveitarstjórnarmenn á
Suðurnesjum hvort
ekki sé nú tækifæri til
að semja við SHS um
sameiningu Bruna-
varna Suðurnesja og SHS eins og
viðræður virðast vera um á milli
SHS annars vegar og Brunavarna
Árnessýslu og Slökkviliðs Akra-
ness hins vegar. Með slíkri sam-
einingu yrði til gífurlega öflugt al-
hliða slökkvi- og björgunarlið sem
væri betur í stakk búið að mæta
þeim kröfum sem eru gerðar til
slökkviliða í dag.
Hvernig svo sem mál þróast er
það krafa okkar slökkviliðsmanna
á Keflavíkurflugvelli að ekki verði
slakað á þeim kröfum sem gerðar
eru til slökkviliðsins á Keflavík-
urflugvelli í dag er varða
mannafla, kunnáttu og tækjabún-
að, því öryggi þeirra sem við þjón-
um má alls ekki skerða á neinn
hátt. Það er mín persónulega
skoðun að affarasælast yrði að
semja við SHS því þannig yrði
okkar málum og öryggi flug-
umferðar um Keflavíkurflugvöll
best borgið.
Framtíð Slökkvi-
liðs Keflavíkur-
flugvallar
Skafti Þórisson fjallar um
sameiningu slökkviliða
Skafti Þórisson
’Ég er þess full-viss að lang-
flestir starfs-
manna Slökkvi-
liðs Keflavíkur-
flugvallar eru
fylgjandi því að
SHS taki við
rekstrinum.‘
Höfundur er formaður Félags
slökkviliðsmanna á Keflavík-
urflugvelli.