Morgunblaðið - 08.04.2006, Qupperneq 30

30 LAUGARDAGUR 8. APRÍL 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SAGT hefur verið að stríð sé of
mikilvægt til að láta herforingjum
það einum eftir. Þá er það almennt
viðurkennt að heil-
brigðismál séu of mik-
ilvæg til að láta hina
ósýnilegu hönd mark-
aðarins ráða þar för.
Sú afstaða að að-
hafast ekkert kann að
vera stefna út af fyrir
sig. Þá gerist stefna
einfaldlega þannig að
ákvarðanir eru teknar
frá degi til dags og
hver atburðurinn rek-
ur annan. Þegar
vandamál fara að
hrannast upp, damla
þau gjarnan við mis-
mikinn fögnuð eða
ófögnuð þeirra sem á
mæðir. Ekki er gripið
til aðgerða fyrr en í
hið mesta óefni er
komið og líkjast við-
brögð þá gjarnan
slökkvistarfi. Að öðru
leyti er það „hin
ósýnilega hönd“ sem
ræður för, – og stefna
verður til.
Á dögunum urðum
við vitni að merkilegri
atburðarás. Niður-
stöður Jónínunefnd-
arinnar svokölluðu,
afrakstur tveggja og hálfs árs
vinnu níu manna nefndar stjórn-
málamanna, embættismanna og
forystu stærstu faghópa heilbrigð-
isþjónustunnar, höfðu verið kynnt-
ar á ráðstefnu að viðstöddum fjöl-
miðlum og fjölmenni. Þar var gerð
tilraun til þess að hefja umræður
um nýjar leiðir við fjármögnun
heilbrigðisþjónustu á Íslandi,
einkagreiðslur. Tilraunin mistókst
hrapallega í þessari atrennu og
þjóðin varð vitni að því hvernig
þingmenn fóru nánast hamförum í
þinginu. Heilbrigðisráðherra lýsti
því yfir að henni „hugnaðist ekki“
einkagreiðslur fyrir heilbrigðisþjón-
ustu, þar sem efnameiri gætu
keypt sig fram fyrir efnaminni í bið
eftir þjónustu, og gerði sér því lítið
fyrir og jarðaði umræðuna.
En hugmynd er þeirrar náttúru
að hún lætur ekki jarða sig. Það
sama má segja um umræðu. Hug-
myndin lifir og umræðan heldur
áfram, en á öðrum vettvangi. Ráð-
herrann jarðaði umræðuna í þing-
salnum, en við það fluttist umræð-
an inn í bakherbergin. Og nú
virðist allt benda til þess að leiðin
að einkagreiðslum fyrir heilbrigð-
isþjónustu hafi komist bakdyra-
megin inn í íslenska heilbrigð-
iskerfið.
Sjálfstætt starfandi hjartalæknar
eru ekki lengur með samning við
Tryggingastofnun ríkisins og ein-
ungis þeir sem framvísa tilvísun frá
heimilis- eða heilsugæslulækni geta
fengið hluta kostnaðarins við þjón-
ustu sjálfstætt starfandi hjarta-
lækna endurgreiddan. Staða sjálf-
stætt starfandi hjartalækna er því
orðin nokkuð sambærileg stöðu
tannlækna, sem vinna skv. eigin
gjaldskrá. Eins er víst að fleiri
sjálfstætt starfandi sérfræðilæknar
fylgi fordæmi hjartalækna og kjósi
að starfa utan samninga við Trygg-
ingastofnun ríkisins.
Við landsmönnum mun því vænt-
anlega innan skamms blasa tvöfalt
heilbrigðiskerfi, eitt fyrir þá efna-
meiri, sem geta nýtt sér þjónustu
hjartalækna og annarra sérfræð-
inga án tilvísunar, og annað fyrir
þá efnaminni, sem verða að bíða
eftir tíma og tilvísun heim-
ilislæknis. Það sem ráðherranum
hugnaðist ekki frammi fyrir alþjóð í
byrjun vikunnar var komið í reglu-
gerð ráðuneytisins nokkrum dögum
síðar.
Ég fagnaði tilboði Jónínunefnd-
arinnar um umræðu um nýjar leiðir
í fjármögnun heilbrigðisþjónust-
unnar. Taldi að nú loksins, loksins,
stæði fyrir dyrum að taka upplýsta
ákvörðun í heilbrigðismálum á Ís-
landi þar sem tekið yrði mið af
reynslu annarra þjóða
af einkagreiðslum og
tvöföldu heilbrigð-
iskerfi. En svo virðist
sem út úr bakher-
bergjunum hafi nú,
eins og svo oft áður,
læðst yfir landsmenn
afar stefnumótandi
ákvörðun rétt eins og
þjófur um nótt.
Ef rétt reynist,
munu þingmenn og
þjóð innan tíðar verða
vitni að því hvernig
tvöfalt heilbrigðiskerfi
verður til og hvað það
mun smám saman leiða
af sér á Íslandi. Og allt
þetta án þess að fá
tækifæri til að vita,
ræða um og skilja t.d.
a) hvers vegna Ástralir
glíma við vaxandi
ójöfnuð í heilbrigð-
isþjónustu, og rík-
isstjórn þeirra greiðir
nú árlega meira í nið-
urgreiðslur á einka-
heilbrigðistryggingum
en sem nemur sam-
anlögðum niður-
greiðslum þeirra til
landbúnaðar, námu-
vinnslu og iðnaðar, b) hvers vegna
Frakkar glíma við þrálátan ójöfnuð
í heilbrigðisþjónustu og verðbólgu
á lækningamarkaðnum, c) hvers
vegna 30% útskrifta á opinberum
bráðasjúkrahúsum á Írlandi eru
sjúklingar, sem greiða með einka-
greiðslum þó svo aðeins 20%
sjúkrarýma séu þeim ætluð, d)
hvers vegna þjónustugjöld í
Saskatchewan í Kanada leiddu til
þess að laun lækna stórhækkuðu og
einnig opinber útgjöld til heilbrigð-
ismála, e) hvers vegna langir bið-
listar hafa verið viðvarandi vanda-
mál í Englandi og, f) hvers vegna
sjúkratryggðum fækkar ört í
Bandaríkjunum og æ fleiri fyr-
irtæki geta ekki lengur boðið
starfsmönnum sínum sjúkratrygg-
ingar.
Það er spurning hvort stjórnvöld
á Íslandi geti stýrt framhjá þeim
vanda sem fylgir tvöföldu kerfi og
einkagreiðslum í heilbrigðisþjón-
ustu, vanda sem þessum löndum
hefur enn ekki tekist að leysa?
Stefnumótandi ákvarðanir í
stórum málum láta stundum lítið
yfir sér. Það var reyndar Donald
Rumsfeld, sjálfur varnarmálaráð-
herra Bandaríkjanna, sem sagði að
ríkisstjórnir gerðu tvennt: „Þær
gera ekkert eða þær fara offari.“
Það að ríkisstjórnir fari offari á
meðan þær virðast ekki gera neitt
er óneitanlega áhugaverður snún-
ingur á þessari kenningu Rums-
felds.
Hin ósýnilega hönd
heilbrigðismálanna
Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir
fjallar um heilbrigðismál
Sigurbjörg
Sigurgeirsdóttir
’Það er spurn-ing hvort stjórn-
völd á Íslandi
geti stýrt fram
hjá þeim vanda
sem fylgir tvö-
földu kerfi og
einkagreiðslum í
heilbrigðisþjón-
ustu …‘
Höfundur er stjórnsýslufræð-
ingur MSc, PhD. Rannsóknar-
stofnuninni LSE Health and Social
Care, Lundúnum.
JAFNRÉTTISMÁL eru um-
fangsmikill málaflokkur sem bygg-
ist ekki bara á hyggjuviti og vel-
vilja heldur líka þekkingu á
innviðum samfélagsins og þeim
tækjum og úrræðum sem tiltæk
eru í jafnréttisstarfi. Framsýnir
einstaklingar innan Háskóla Ís-
lands gerðu sér grein
fyrir þessu fyrir
margt löngu og beittu
sér fyrir námskeiðum
í kynjafræði. Í haust
verða svo liðin tíu ár
frá því að skipulagðri
námsbraut í greininni
var komið á fót innan
skólans. Með því var
ekki aðeins verið að
viðurkenna kynja-
fræði sem sjálfstætt
fræðasvið, heldur var
þar náð mikilvægum
áfanga í jafnrétt-
isfræðslu. Kynjafræðinámið er
þverfaglegt og rekið í samvinnu
hugvísindadeildar og félagsvís-
indadeildar. Kynjafræðinámskeið
eru nú kennd í fleiri háskólum en
námsbrautin í HÍ er sú eina sinn-
ar tegundar á Íslandi enn sem
komið er. Hún hefur vaxið jafnt
og þétt, og nemendum hefur fjölg-
að í takt við aukið framboð nám-
skeiða.
Í fyrra var í fyrsta sinn boðið
upp á kynjafræði á MA-stigi í HÍ.
Til að svara eftirspurn og þörf
fyrir jafnréttisþekkingu hefur nú
verið sett á laggirnar 15 eininga
diplómanám í hagnýtri jafnrétt-
isfræði. Tilgangur námsins er
fyrst og fremst að renna stoðum
undir jafnréttisstarf í landinu.
Flest þjóðfélög í okkar heimshluta
gera kröfur um nútímaleg sam-
skipti karla og kvenna. Þær birt-
ast í stefnumörkun alþjóðastofn-
ana eins og Sameinuðu þjóðanna
og Evrópusambandsins, en einnig
á vettvangi þjóðríkjanna sjálfra.
Ísland var fyrst norrænu landanna
að setja sérstök jafnréttislög, árið
1976. Í núgildandi jafnréttislögum
frá árinu 2000 er að finna marg-
vísleg ákvæði sem kalla á víðtæka
þekkingu á málaflokknum. Þetta
hefur skapað mikla þörf fyrir fólk
með haldgóða jafnréttis- og kynja-
fræðiþekkingu.
Fyrst ber að nefna að jafnrétt-
islög kveða á um að atvinnurek-
endur og stéttarfélög skuli vinna
markvisst að því að jafna stöðu
kynjanna á vinnumarkaði, m.a.
með því að vinna gegn aðgrein-
ingu starfa í sérstök kvenna- og
karlastörf. Rannsóknir sýna að
kynjaskipting á íslenskum vinnu-
markaði er meiri en í nágranna-
ríkjunum og því ærið verkefni fyr-
ir höndum. Þá segja lögin að
fyrirtæki og stofnanir með fleiri
en 25 starfsmenn skuli setja sér
jafnréttisáætlun.
Kannanir Jafnrétt-
isstofu undanfarin ár
sýna að allt of mörg
fyrirtæki hafa hunds-
að þessa lagaskyldu.
Mörg hafa þó sinnt
kallinu og meðal
framsækinna fyr-
irtækja færist í
aukana að ráða sér-
staka jafnréttisfull-
trúa í þessum til-
gangi, eða að
stjórnendur og lyk-
ilstarfsmenn hafi
þekkingu í málaflokknum.
Í öðru ákvæði laganna segir að
efla skuli rannsóknir á stöðu
kynjanna í íslensku samfélagi og
þeim miðlað bæði innan skólakerf-
isins og til fjölmiðla. Þá segir að
jafnréttisfræðsla skuli veitt á öll-
um skólastigum. Í nýlegri lokarit-
gerð Auðar Magndísar Leikn-
isdóttur í félags- og kynjafræði frá
Háskóla Íslands (Bráðum kemur
betri tíð. Um viðhorf til jafnrétt-
ismála í upphafi 21. aldar, 2005)
kemur fram að vanþekking á jafn-
réttismálum og íhaldssöm viðhorf
eru meiri meðal karla en kvenna,
og meiri hjá yngstu kynslóðinni
(18–31 árs) en hinum sem eru
eldri. Þetta vekur spurningar um
hvernig ofangreindum ákvæðum
jafnréttislaga er framfylgt í
menntakerfinu. Íslendingar eiga
vel menntaða og metnaðarfulla
kennarastétt en það er spurning
hvort jafnréttisþekking innan
hennar sé fullnægjandi.
Annar hópur í lykilhlutverki er
fjölmiðlafólk. Könnun sem
menntamálaráðuneytið gekkst fyr-
ir á síðasta ári sýnir að hlutur
kvenna í fjölmiðlum er umtalsvert
minni en karla, hvort sem tekið er
til viðmælenda í fréttatengdu efni,
afþreyingarefnis eða auglýsinga.
Könnunin sýndi ennfremur að
hlutur kvenna í fjölmiðlum hefur
minnkað síðustu fimm ár. Marg-
sinnis hefur verið bent á mik-
ilvægi fjölmiðla þegar kemur að
sýnileika kvenna og möguleikum
þeirra á þátttöku á opinberum
vettvangi, bæði í atvinnulífi og
stjórnmálum. Ábyrgð fjölmiðla og
fjölmiðlafólks er því mikil. Dæmi
eru um fjölmiðla með kynjavitund
sem hafa tekið þessi mál alvar-
lega, t.d. með jafnréttisáætlun og
fræðslufundum, en ljóst er að bet-
ur má ef duga skal.
Diplómanámi í hagnýtri jafn-
réttisfræði er ætlað að svara þörf
þessara hópa, og margra annarra,
fyrir þekkingu og yfirsýn yfir
jafnréttismálin. Námið felst í
þremur 5 eininga þverfaglegum
námskeiðum og hægt er að taka
það á einu ári. Það er opið öllum
sem hafa fyrstu háskólagráðu og
vilja bæta við sig þekkingu í mála-
flokknum. Ekki er skilyrði að fólk
hafi kynjafræðimenntun í grunn-
námi sínu.
Því er stundum haldið fram að
kynjafræði sé fræðigrein á
„þröngu sviði“. Slík viðhorf eru
víðs fjarri veruleikanum því í
reynd er allt samfélagið, saga okk-
ar og menning undir. Til þess að
geta krufið og gagnrýnt frá sjón-
arhóli kynjafræða þarf einmitt að
skoða öll mál og viðfangsefni þeim
mun dýpra og rækilegar. Þá er
áhersla á margbreytileika og fjöl-
menningu ein af mikilvægustu
stoðum kynjafræðinnar. Konur og
karlar eru ekki einsleitir hópar
heldur þvert á móti afar fjöl-
breytilegir. Rannsóknir hafa sýnt
að kynjavídd og kynjavitund hefur
rutt brautina fyrir önnur blæ-
brigði mannlífsins og aukið skiln-
ing og næmi fyrir margbreytileik
og mismun.
Félagsvísindadeild Háskóla hef-
ur faglega umsjón með náminu og
nánari upplýsingar er að finna á
heimasíðu námsins.
Betri tíð með blóm í haga
Þorgerður Einarsdóttir skrifar
um diplómanám í hagnýtri jafn-
réttisfræði við Háskóla Íslands ’Kynjafræðinámið erþverfaglegt og rekið í
samvinnu hugvísinda-
deildar og félagsvís-
indadeildar.‘
Þorgerður Einarsdóttir
Höfundur er umsjónarkennari kynja-
fræðináms í Háskóla Íslands.
TENGLAR
..............................................
http://www.felags.hi.is/page/
kynjafraedi
Þorsteinn Gestsson fjallar um
vímuefni.
Marteinn Karlsson: „Vegna
óbilgjarnrar gjaldtöku bæjar-
stjórnar Snæfellsbæjar af okkur
smábátaeigendum, þar sem ekk-
ert tillit er tekið til þess hvort við
megum veiða 10 eða 500 tonn,
ákvað ég að selja bátinn og flytja
í burtu.“
Sigríður Halldórsdóttir skrifar
um bækur Lizu Marklund sem
lýsa heimilisofbeldi.
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinar
Í UMRÆÐUM um virkjanir og
stóriðju á Íslandi á undanförnum
árum hefur því ótæpi-
lega verið haldið fram
að þetta tvennt skaði
ferðaþjónustuna.
„Ferðamenn koma
ekki til Íslands til að
skoða eiturspúandi ál-
ver,“ mátti lesa í einni
greininni. Fáir munu
andmæla því. En ál-
ver á Íslandi eru ekki
eiturspúandi, eins og
Hafnfirðingar geta
borið vitni um af
langri reynslu, og þau
eru ekki reist á víð-
ernunum á hálendi Íslands, sem
ferðamenn koma til að skoða, held-
ur úti við strendurnar. Þá eru það
virkjanirnar. Þær eru vissulega
sumar hverjar reistar á hálendinu.
Fæla þær ferðamenn frá? Skoðum
það aðeins nánar.
Ísland hefur enn ekki virkjað
nema um 15% sinnar efnahagslegu
vatnsorku, þ.e. þeirrar vatnsorku
sem borgar sig að virkja, og 26%
eftir Kárahnjúkavirkjun. Flest
iðnríki hafa virkjað miklu stærra
hlutfall. Mörg þeirra eru jafnframt
mikil ferðamannalönd. Það er
gagnlegt að skoða reynslu þeirra.
Fæla virkjanirnar þar
ferðamenn frá?
Lítum á Sviss.
Svisslendingar hafa
þegar virkjað yfir
90% sinnar efnahags-
legu vatnsorku. Land-
ið hefur háþróaða
ferðaþjónustu. Þangað
koma ferðamenn í
milljónatali ár hvert.
Hvað eru ferða-
menn eiginlega að
sækja í slíkt land? Að
skoða virkjanir? Nei,
fæstir líta á þær. Til
að fara í næturklúbba? Nei, þeir
hafa nóg af þeim heima fyrir. Bað-
strendur? Lítið er um þær í Sviss.
Þeir eru komnir til að skoða stór-
brotna náttúru landsins. Nákvæm-
lega það sama og ferðamenn fara
til Íslands til að skoða. Það er er-
indi þeirra. En er ekki búið að
eyðileggja náttúruna þar með öll-
um þessum virkjunum?
Þetta er góð spurning eins og
nú er tíska að segja. Svo virðist
ekki vera. Annars kæmu þangað
ekki svona margir ferðamenn. Svo
einfalt er það. Athyglisverð
reynsla.
Svipuð er reynslan í mörgum
öðrum vatnsorkulöndum með stór-
brotna náttúru eins og í Noregi,
Austurríki, Ítalíu, Bandaríkjunum,
Kanada og víðar.
Getum við dregið nokkrar álykt-
anir af reynslu þessara landa?
Hvað eru ferðamenn
að gera til Sviss?
Jakob Björnsson fjallar
um virkjanir, stóriðju og
ferðaþjónustu ’Ísland hefur enn ekkivirkjað nema um 15%
sinnar efnahagslegu
vatnsorku, þ.e. þeirrar
vatnsorku sem borgar sig
að virkja, og 26% eftir
Kárahnjúkavirkjun.
Flest iðnríki hafa virkjað
miklu stærra hlutfall.‘
Jakob Björnsson
Höfundur er fyrrverandi
orkumálastjóri.