Morgunblaðið - 12.05.2006, Side 37

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. MAÍ 2006 37
MINNINGAR
Orðabók Árnanefndar, með sérinn-
gangi að handritageymslunni. Þessi
nýja háskólastofnun réð líka yfir fé til
að ráða starfsfólk, og þar vann Stefán
í tímavinnu í fimm ár þar til hann
gerðist fastur starfsmaður 1962.
Þetta var á þeim árum, segir Stefán
(1983), sem ungir fræðimenn voru
bjartsýnir um að vinna stór verk á
stuttum tíma, öll starfsemi Det arna-
magnæanske institut var í örum vexti
og fé til fræðilegra verka var auðsótt í
ríkissjóð Dana og aðra sjóði.
Hin mikla útgáfa Stefáns á íslensk-
um fornbréfum fyrir 1450 kom út
1963 með stuðningi Carlsbergsjóðs.
Þetta er stafrétt útgáfa allra varð-
veittra frumbréfa íslenskra frá tíma-
bilinu 1280–1450, sem höfðu að vísu
flest verið gefin út áður, en ekki af
þeirri vísindalegu nákvæmni sem nú-
tíminn krefst ef texti á að duga til
málfræðilegra rannsókna. Stefán
skrifaði magistersritgerð um málið á
þessum fornbréfum og lagði þar með
grunninn að sinni einstæðu þekkingu
á sögu íslensks ritmáls. Sú ritgerð
hefur aldrei verið gefin út á prenti en
hún er til vélrituð í fáeinum eintökum
sem starfsmenn á Árnastofnununum
báðum varðveita sem sjáaldur auga
síns.
Á sjöunda áratugnum hófst Stefán
handa við annað stórvirki, útgáfu á
fjórum sögum um Guðmund góða,
saman settum á 13. og 14. öld. Fyrsta
bindi sá dagsins ljós 1983, og Stefáni
varð þá þegar ljóst að sér mundi ekki
endast aldur til að gefa út öll fjögur
bindin ef uppteknum hætti væri hald-
ið, og fól verkið við tvö síðustu bindin
ungum og upprennandi fræðimönn-
um. En við annað bindi útgáfunnar
ætlaði hann að ljúka einmitt á þessu
ári, og til þess var hann sestur að á
sínum gamla vinnustað, Árnastofnun
í Höfn, þegar hann varð bráðkvaddur
– daginn áður en veðrið fór loksins að
hlýna á þessu óvenju kalda vori.
Árið 1970 hvarf Stefán heim til Ís-
lands og gerðist starfsmaður við
Handritastofnun Íslands (síðar
Stofnun Árna Magnússonar á Ís-
landi), en ári síðar hófust afhendingar
handrita frá Kaupmannahöfn til
stofnunarinnar á Íslandi, sem tók á
móti handritum þessum og varðveitti
fyrir hönd Háskóla Íslands. Þegar af-
hendingunni lauk árið 1997 höfðu öll
afhendingarhandrit farið í gegnum
mikinn og margvíslegan hreinsun-
areld á viðgerðarverkstæðinu í Höfn
undir forystu Birgitte Dall bók-
bindarameistara og síðar Mette Jak-
obsen, en þá var Stefán orðinn for-
stöðumaður íslensku stofnunarinnar
og stóð fyrir mikilli og höfðinglegri
veislu í Reykjavík. Þangað var öllum
boðið sem eitthvað höfðu komið að af-
hendingunni, fræðimönnum og stúd-
entum, ljósmyndurum og viðgerðar-
fólki, nefndarmönnum Árnanefndar
(Den Arnamagnæanske Kommiss-
ion) og starfsmönnum Orðabókar
Árnanefndar. Boðsgestir fylltu heila
flugvél og á áfangastað voru haldnar
ræður og fluttir fyrirlestrar, og gest-
risnin og höfðingsskapurinn voru á
besta íslenska vísu. Hafnarháskóli
þakkaði fyrir sig með því að gera
Stefán að heiðursdoktor 1999.
Stefán hafði flesta þá eiginleika
sem fræðimann mega prýða: ná-
kvæmni, skýra hugsun og gott minni
– menn furðuðu sig á minni hans á rit-
hendur og einkenni þeirra, enda bar
varla við að nokkur maður dirfðist að
birta niðurstöður um íslenska skrif-
ara fyrir siðaskipti án þess að bera
þær undir Stefán. Hann talaði og
skrifaði öll Norðurlandamálin og
lagði sérstaka alúð við færeyskuna.
Hjálpsemi hans og ósérplægni aflaði
honum margra vina, ekki aðeins á Ís-
landi og í Danmörku, heldur um alla
Evrópu og þó víðar væri leitað. Ég
kveð Stefán með sárum söknuði og
þakklæti fyrir nær fimmtíu ára sam-
starf og vináttu, sem aldrei hefur bor-
ið skugga á. Blessuð sé minning hans.
Jonna Louis-Jensen.
Um og eftir 1960 var handritamálið
mjög til meðferðar og umræðu í Dan-
mörku. Öldur risu hátt, og þótt sterk
stjórnmálaöfl styddu afhendingu
handrita til Íslands var andstaðan
hörð, ekki síst meðal háskólamanna í
Kaupmannahöfn. Íslendingar fylgd-
ust með úr fjarlægð, og ekki var
áhuginn minnstur hjá stúdentum í ís-
lenskum fræðum. Fréttir bárust af
átakafundi í Studenterforeningen og
vasklegri framgöngu ungs íslensks
fræðimanns. Það var því ekki lítill
fengur þegar okkur barst segul-
bandsupptaka af fundinum. Þá
heyrði ég í fyrsta sinn óm af rödd
Stefáns Karlssonar. Hann hafði
sannarlega verið í minnihluta á fund-
inum, en ræða hans var sköruleg,
byggð á rökfestu og yfirburðaþekk-
ingu – og flutt á þvílíkri dönsku að
annað eins höfðum við heimaalningar
aldrei heyrt úr munni Íslendings.
Engan þurfti þó að undra að Stefán
skyldi á fertugsaldri geta skákað
andstæðingum sínum í umræðum um
íslensk handrit. Þá þegar hygg ég að
telja hafi mátt á fingrum annarrar
handar þá sem stóðu honum jafnfætis
um þekkingu á þeim. Við rannsóknir
sínar á elstu fornbréfum íslenskum,
sem báru ávöxt í undirstöðuútgáfu,
komst hann í kynni við rithendur
mikils fjölda skrifara frá miðöldum
og lét um margra ára skeið einskis
ófreistað til að finna hverjir skrifar-
arnir voru, rekja spor þeirra frá einu
handriti til annars og rannsaka mál
þeirra. Þessu eljuverki, rannsóknum
á rithöndum og ritverkum, máli og
menningarsögu, verki sem krefst
óendanlegrar þolinmæði og hlífðar-
lausrar nákvæmni, hélt Stefán áfram
meðan hann lifði. Aðrir eru mér fær-
ari til að lýsa því, og skal ég ekki
rekja það nánar, en á eftir fornbréf-
unum varð Guðmundur góði aðalvið-
fangsefni hans, og var við hæfi. En
þekking hans og áhugi leiddu hann á
margar aðrar brautir, og sér þess
m.a. stað í ritgerðasafninu Stafkrók-
um, sem Stofnun Árna Magnússonar
gaf út í tilefni af sjötugsafmæli hans.
Þegar ég kom til starfa við Kaup-
mannahafnarháskóla haustið 1968 og
fékk skrifborð á Árnasafni var Stefán
þar fyrir, og mál æxluðust þannig að
við Unnur fengum bústað ekki all-
langt frá þar sem þau Helga bjuggu í
Rödovre með Steinu dóttur sinni. Það
var ekki ónýtt að fá slíkan samstarfs-
mann og slíka nágranna meðan verið
var að læra á lífið í nýju landi og kom-
ast á skrið í kennslu og fræðastörf-
um, enda tókst með okkur einlæg vin-
átta sem aldrei hefur borið skugga á.
Stefán var sannkallaður máttarstólpi
á Árnasafni, ævinlega boðinn og bú-
inn að leysa hvers manns vanda, enda
margir torráðnir staðir á skinnbók-
um fyrir hann lagðir. Ungt fólk og
óreynt hikaði við að trufla prófess-
orinn sjálfan, Jón Helgason, og þá
var leitað til Stefáns sem öllum tók
vel. Hjálpsemi var honum eðlislæg,
og varð raunar undirstaða ólítils þátt-
ar í ævistarfi hans, því að hann lagði
fjöldamörgum fræðimönnum lið við
verkefni þeirra með þekkingu sinni,
skarpskyggni og vandvirkni, sem
leitaði botns í hverju úrlausnarefni.
Stefán tók virkan þátt í kennslu í
forníslensku við Hafnarháskóla og
var mikils virtur af stúdentum sínum.
Hann fylgdist líka vel með þeim
breytingum sem þá voru að verða á
fyrirkomulagi kennslu og stjórnunar
við skólann og tók þátt í því starfi.
Skynsemi hans og rökfesta ásamt
ljúfmennsku komu sér þá vafalaust
vel. Á þessum árum voru vatnaskil í
lífi hans. Jón Helgason var að láta af
störfum vegna aldurs, og Stefán hafði
til þess alla burði og stuðning að taka
við forystuhlutverki í íslenskum
fræðum í Danmörku og búa þar í
heiðri áfram við kjöraðstæður til
rannsókna og þátttöku í danskri
menningu sem hann gjörþekkti og
undi vel. En hann vissi hve mikilvægt
var að efla nú handritarannsóknir á
Íslandi og var af þeim sökum og sjálf-
sagt öðrum staðráðinn í að flytja
heim. Það gerðist árið 1970 þegar
starf bauðst við Handritastofnun Ís-
lands, sem síðar varð Stofnun Árna
Magnússonar. Sú stofnun átti því láni
að fagna að þangað réðust í upphafi
afburðamenn að þekkingu og vand-
virkni með brennandi áhuga á við-
fangsefnum sínum, og þó svo ólíkir
hver öðrum sem verða mátti. Stefán
hefur verið einn af máttarstólpum
hennar alla tíð og átt mikinn þátt í
hvoru tveggja, því alþjóðlega virta
fræðastarfi sem unnið er við stofn-
unina og þeim góða og skemmtilega
starfsanda sem þar hefur alltaf ríkt.
Það lá beint við að hann tæki við for-
stöðu stofnunarinnar þegar fyrir-
rennari hans lét af störfum, og þeim
verkum gegndi hann með prýði þau
ár sem þá voru eftir af opinberri
starfsævi. Eftir að hann komst á eft-
irlaunaaldur sneri hann sér óskiptur
að fræðunum aftur, sinnti Guðmundi
sínum góða og fleiri rannsóknarefn-
um, en lét þó ekki af þeim vana sínum
að vera boðinn og búinn að hjálpa
öðrum og leysa vanda þeirra. Stefán
hafði dvalist tvo áratugi nær samfellt
í Kaupmannahöfn, einn af þeim síð-
ustu sem kalla má Hafnarstúdenta af
þeirri gerð sem mesta frægð hlaut á
nítjándu öld. Hann bast danskri
menningu, dönskum vinum og borg-
inni sjálfri traustum böndum, varð
tíðförult þangað, og síðari ár dvaldist
hann þar jafnan við rannsóknir sínar
nokkra mánuði á hverju ári.
Stefán Karlsson var mikill og ná-
kvæmur fræðimaður, sérfræðingur á
sínu sviði í bestu merkingu þess orðs,
en hann var ekki lokaður inni í nein-
um fílabeinsturni. Hann hafði lifandi
áhuga á þjóðmálum og menningar-
málum. Leiðarljós hans á því sviði
voru sterk réttlætiskennd og samúð
með þeim sem minna máttu sín og
næm tilfinning fyrir því sem er ósvik-
ið og einlægt samfara andúð á yfir-
borðs- og sýndarmennsku. Hann
lagði rækt við uppruna sinn, var góð-
ur Fnjóskdælingur, Akureyringur,
norðanstúdent, íslenskur Hafnar-
stúdent og heimsborgari í bestu
merkingu orðsins, allt í senn án þess
að missmíði væru á.
Ég get ekki kvatt Stefán án þess að
minnast gestrisni hans. Með ein-
hverjum hætti gat hann alltaf skapað
glaðvært, menningarlegt og hlýtt
andrúmsloft kringum sig, hvort sem
var á heimili eða vinnustað. Við hjón
minnumst ótal ánægjustunda á heim-
ili þeirra Helgu og síðan Stefáns eins,
en eftirminnilegust er þó e.t.v. heim-
sókn til hans í Fnjóskadal fyrir ald-
arfjórðungi eða svo þar sem hann tók
á móti okkur sem skógarálfur í tjaldi
sínu innan um ilmandi birkitré og
fuglakvak og hafði þó komið öllu svo
haganlega fyrir að einskis var að
sakna úr menningunni, kræsingar
fram bornar og lagðar á dúk með
drykkjarvörum kældum í nálægri
lækjarsprænu. Nefin á okkur Stefáni
áttu um langt skeið sameiginlegt
áhugamál sem kryddaði tilveruna.
Það væri rangt að segja að Stefán
hafi sett fræði sín öllu ofar, því að
hann vanrækti aldrei hin mannlegu
samskipti og hafði af þeim unun, á
efri árum áreiðanlega ekki síst af
samvistum við dóttur og dótturdæt-
ur, en fræðastörfin voru honum þó
ljúf og sjálfsögð skylda sem aldrei tók
enda. Hann hélt þeim áfram með
sömu þolinmæði og vandvirkni fram
á síðustu stund – hafði e.t.v. hægt lítið
eitt á sér síðustu árin – lauk mörgum
verkum en hverfur nú í miðju kafi frá
öðrum. Fráfall hans kom óvænt og
skyndilega, og hans verður sárt sakn-
að, mest af þeim sem umgengust
hann mest og þekktu hann best, en
slíkur maður gefur samferðafólki
sínu mikið á langri ævi, og í dag er
stund til að gleðjast yfir því. Gott
hefði verið að geta fylgt honum síð-
asta spölinn, eins og sagt er, en þar er
nú hugurinn. Minningin mun gera
vini hans að betra fólki.
Við Unnur sendum aðstandendum
Stefáns einlægar samúðarkveðjur.
Vésteinn Ólason.
Stefán Karlsson kallaði ritgerðar-
safn sitt Stafkróka. Það var honum
líkt bæði sökum þess að honum
fannst ekki mikið til þeirra manna
komið sem gerðu lítið úr skriftar-
fræðum og svo hins að hann var alla
jafna stoltur af því að finna þá króka,
hök og lykkjur sem sérkenndu stafi
og gamalt letur. Á einkenni gamallar
skriftar var Stefán öllum mönnum
gleggri. En það var síður en svo að
hann fengist einvörðungu við staf-
anna list, hann hafði áhuga á öllum
greinum íslenskra fræða, málfræði,
bókmenntum og sögu.
Ég kynntist Stefáni Karlsyni fyrst
haustið 1971; hann hafði þá nýtekið
við stöðu sérfræðings á Handrita-
stofnun Íslands, síðar Stofnun Árna
Magnússonar á Íslandi. Fyrir utan að
sinna rannsóknum sínum á þeirri
stofnun, var hann líka formaður Fé-
lags íslenskra fræða og stjórnaði því
af miklum skörungsskap, kom á
reglulegum fundum, en áður höfðu
aðeins tvær rannsóknaræfingar verið
haldnar, fyrir jól og eftir páska.
Kynni mín af Stefáni hófust þegar
hann bað mig að halda erindi á einum
slíkum fundi. Ég var þá nýsloppinn
frá prófborðinu, enn óstyrkur í fræð-
unum, en ég man hve vel Stefán
stýrði þessum fundi. Þegar hann hóf
upp raust sína að loknum umræðum,
þá talaði hann af mikilli festu og var
svo að sjá að fundarmönnum þætti að
það eina væri satt og rétt sem hann
mælti. Þessum töfrum mælskulistar-
innar hélt hann til dauðadags.
Stefán nam textafræði við Hafn-
arháskóla undir handleiðslu Jóns
Helgasonar. Hann var alla ævi trúr
þeim vinnubrögðum sem hann lærði í
Höfn og hann krafðist þess af okkur
sem síðar komumst undir hans leið-
sögn að við sýndum heimildunum
fullkominn trúnað; glöggskyggnari
mann um kima íslenskra miðalda-
handrita var naumast að finna.
Stórvirki Stefáns Karlssonar á
fræðasviði sínu eru einkum útgáfa
hans á fornbréfum og Guðmundar
sögum Arasonar sem hann vann að
og var langt kominn með þegar hann
lést. Hann var mjög veitull vinum sín-
um og samstarfsmönnum í tvennum
skilningi, hann var gestrisinn og góð-
ur heim sækja og hann var óspar á
vísindi sín, lá aldrei á vitneskju sinni.
Hann var afar uppörvandi við hina
yngri menn sem völdu sér viðfangs-
efni innan textafræðinnar og hann
dró aldrei úr þeim mönnum kjarkinn
sem létu hugarflugið leiða sig of
langt.
Á síðari hluta starfsferils síns
sinnti Stefán einkum einum helgum
manni, Guðmundi góða Arasyni, sem
reyndar hafði verið árnaðarmaður
hans um langa hríð. Við töluðum oft
saman um hinn blessaða biskup og þá
menn sem sömdu um hann sögur og
höfðu safnað saman um hann all-
mörgum bréfum, þ.e. stuttum frásög-
um. Illu heilli brunnu þau inni í Lauf-
ási 1258. En það voru ekki einungis
þeir sem höfðu sett saman rit um
Guðmund sem Stefáni voru hugleikn-
ir, rithöfundar á borð við Berg
Sokkason og Arngrím Brandsson,
heldur var Árni Lárentíusson einnig
kominn í hópinn. Orðbragð þessara
höfunda var okkur báðum tamt, en
okkur Stefáni tókst ekki fremur en
öðrum fræðimönnum að gera upp á
milli þessara stórvirku höfunda. Um-
ræðunnar um þá og önnur mál er nú
sárlega saknað og norðlenskir sagna-
ritarar miðalda hafa nú misst sinn
besta vin.
Sverrir Tómasson.
Ein elsta kennslubók sem varð-
veitt er á íslensku er lærdómsritið
Elucidarius sem þýtt var úr latínu um
1200. Það er í samtalsformi – eins og
títt var um slík rit – þar sem læri-
sveinn, ófróður, spyr um heima og
geima en meistari svarar. Átta öldum
síðar má enn marka meistara af því
hversu greiðlega hann leysir úr
vanda nemenda og þegar viðfangs-
efnið er fornar bækur reynist sam-
talsformið oft nærtækasti miðillinn.
Hvert handrit á sér sína sögu, hver
skrifari sín sérkenni og allan þann
fróðleik sem handritafræðingur heyj-
ar sér á langri starfsævi er erfitt að
hneppa í uppflettirit, skrár og gagna-
grunna. Og því var það að til Stefáns
Karlssonar lá stöðugur straumur
lærisveina af báðum kynjum, ýmsu
þjóðerni og á öllum aldri sem spurðu,
og spurðu – og spurðu.
Og Stefán greiddi oftar en ekki úr
vandanum og naut þar yfirgripsmik-
illar þekkingar sinnar á íslenskri mál-
sögu, fágætrar glöggskyggni á rit-
hendur og brennandi áhuga á að
skilja og skýra hlutdeild íslenskra
skrifara, tíðast ónefndra, í menning-
arhöfuðstól Norðurlanda. Við þetta
örlæti fræðimannsins bættist að Stef-
án kunni að gleðjast glöðum með og
hafði næmi fyrir hátíðisdögum. Þess
nutum við samstarfsfólk hans, bæði
öll saman og stundum eitt og eitt þeg-
ar óvæntir blómvendir bárust á mik-
ilvægum augnablikum.
Eftir að Stefán lét af störfum sem
forstöðumaður helgaði hann sér borð
á lessal Árnastofnunar og hélt áfram
að vinna að fræðilegum verkefnum og
auðga með nærveru sinni það sam-
félag sem þar þrífst. Það var okkur
sem stóðum að alþjóðlegu námskeiði í
handritafræðum í sumar er leið mikill
heiður að hann skyldi gefa sér tíma til
að sitja með nemendum okkar dag-
stund og miðla þeim af reynslu sinni.
Það var einstök stemning í stofunni
þar sem meistarinn sat í ágústsólinni
vermdur af fölskvalausri virðingu
lærisveina og -meyja. Ég var þar
fluga á vegg og mun aldrei gleyma.
Svanhildur Óskarsdóttir.
Með Stefáni Karlssyni er genginn
einn af síðustu fulltrúum norrænnar
textafræði sem mótaðist við Kaup-
mannahafnarháskóla á 19du öld og
blómstraði við Det Arnæmagneanske
Institut í Kaupmannahöfn og Árna-
stofnun á Íslandi, sem Stefán veitti
sjálfur forstöðu um árabil. En það er
ekki fræðimaðurinn Stefán Karlsson
sem við viljum minnast hér heldur
vinur okkar Stefán Karlsson. Enda
þótt hann væri með lærðustu mönn-
um á sínu sviði og hefði sterkar skoð-
anir á því sem rétt var og rangt í
fræðunum og í stjórnmálum var hann
öllum mönnum hógværari og ljúfari
og tróð ekki illsakir við nokkurn
mann. Þá var hann í okkar augum
sambland af heimsborgara og ís-
lenskum sveitamanni í orðsins fyllstu
og bestu merkinu, en íslenskir sveita-
menn hafa margir hverjir um aldir
verið meiri heimsborgarar en þotulið
samtímans.
Við eigum margs að minnast frá
samverustundum okkar með Stefáni
Karlssyni. Ekki síst minnumst við
fjölmargra samverustunda á heimili
okkar, bæði í Kaupmannahöfn, á Ak-
ureyri og nú síðast í Blásölum í Kópa-
vogi nokkrum dögum áður en hann
lagði í hinstu ferð sína til borgar sinn-
ar, Kaupmannahafnar, sem honum
þótti vænst um næst á eftir gömlu
Akureyri.
Efst er okkur þó í huga hversu
tengdur hann var Menntaskólanum á
Akureyri þar sem hann var nemandi
sex vetur, kennari og prófdómari og
síðan gestur við margar skólahátíðir
undanfarna áratugi og naut sín í hópi
gamalla og nýrra vina og samverka-
manna. Gott er að hafa kynnst og átt
að vini mann eins og Stefán Karlsson.
Við sendum Steinunni, dóttur hans,
og fjölskyldu hennar samúðarkveðj-
ur okkar.
Margrét Eggertsdóttir,
Tryggvi Gíslason.
 Fleiri minningargreinar um Stef-
án Karlsson bíða birtingar og munu
birtast í blaðinu næstu daga. Höf-
undar eru: Svavar Gestsson; Andri
og Sigríður Laufey; Hallgrímur J.
Ámundason; Rúna K. Tetzschner;
Ólafur Halldórsson; Haraldur Bern-
harðsson; Pétur Rasmussen; Sverr-
ir Jakobsson; Guðvarður Már Gunn-
laugsson; Svava Aradóttir; Birgitte
og Pétur B. Lúthersson; Ólafur Jó-
hannsson; Hélene Tétrel; Þórður
Ingi; Hjörleifur Guttormsson.
Þú stóðst á tindi Heklu hám
og horfðir yfir landið fríða,
þar sem um grænar grundir líða
skínandi ár að ægi blám;
en Loki bundinn beið í gjótum
bjargstuddum undir jökulrótum
þótti þér ekki Ísland þá
yfirbragðsmikið til að sjá?
Vísindin efla alla dáð,
orkuna styrkja, viljann hvessa,
vonina glæða, hugann hressa,
farsældum vefja lýð og láð.
Með þessum vísuorðum úr
kvæði sem Jónas Hallgrímsson
orti í Kaupmannahöfn til heið-
urs Paul Gaimard vil ég kveðja
með virðingu mikinn öndvegis-
mann í norrænum fræðum,
Stefán Karlsson, með djúpu
þakklæti fyrir verk hans, fyrir
þá margvíslegu aðstoð sem
hann veitti mér í tvo og hálfan
áratug, fyrir trausta vináttu og
gjöfular samverustundir í Dan-
mörku, á Íslandi og í Frakk-
landi.
Við Claire og Mathilde vott-
um Steinunni Stefánsdóttur
ásamt Helgu, Önnu, Höllu og
öðrum nákomnum innilega
samúð.
François-Xavier Dillmann.
HINSTA KVEÐJA