Morgunblaðið - 04.02.2008, Blaðsíða 14

14 MÁNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
A
le Nodye er afkomandi fiski-
manna í litlu þorpi í norð-
anverðu Senegal. Hann segir að
á síðustu sex árum hafa hann
varla fiskað nóg fyrir eldsneyti
á bátinn sinn. Hann reyndi að breyta um og
bauðst til að stýra báti með 87 manns til
Kanaríeyja, þar sem ætlunin var að laumast
í land í Evrópu með ólöglegum hætti. Það
mistókst og fólkið var sent heim á ný.
Þetta er algengt og viðvarandi vandamál
við strendur Norðvestur-Afríku og fjallaði
alþjóðaútgáfa Herald Tribune um það ný-
lega. Löndin þar hafa litla sem enga stjórn
yfir landhelgi sinni og geta ekki tryggt sjálf-
bæra nýtingu fiskimiðanna. Stór floti skipa
frá Evrópusambandinu, Kína, Rússlandi og
fleiri löndum hefur ásamt miklum fjölda
báta heimamanna þurrkað upp fiskimiðin og
helztu fiskistofnar eru að hruni komnir.
Þetta bitnar á heimamönnum sem hafa reitt
sig á veiðarnar en hafa ekki lengur til hnífs
og skeiðar. Þess vegna reyna þeir að komast
með ólöglegum hætti til annarra landa, þar
sem staðan er betri. Stjórnvöld í löndum á
þessum slóðum bera mikla ábyrgð á stöð-
unni. Þau taka gylliboðum annarra þjóða um
mikið fé fyrir veiðileyfi, sem eru langt um-
fram það sem fiskimiðin þola. Auk þess eru
veiðiþjófar mjög algengir og eftirlit með að
reglum, séu þær fyrir hendi, sé framfylgt er
af afar skornum skammti.
Þessi staða er að hluta til komin vegna
þess að Evrópusambandinu hefur algjörlega
mistekizt að stjórna fiskveiðum sínum og
flestir eða líklega allir fiskistofnar, sem falla
innan vébanda ESB ofveiddir og skila sífellt
minna af sér. Evrópa þarf á fiski að halda
og útgerðin þar þarf á verkefnum að halda.
Þessa vegna er flota ESB beint á þessar
slóðir og gildir sjóðir bandalagsins notaðir
til að kaupa veiðiheimildir. Í mörgum til-
fellum er ekki farið eftir gerðum samn-
ingum, gefnar eru rangar upplýsingar um
aflann. Hann sagður mun minni en hann er í
raun og auk þess er veitt á svæðum sem eru
utan þeirra samningsbundnu. Erlendi flot-
inn getur nánast óáreittur farið sínu fram,
því geta og vilji til eftirlits er lítill sem eng-
inn. Það er ekki nóg að miðin séu þurrkuð
upp, fiskurinn fer allur til Evrópu og heima-
menn sitja eftir með sárt ennið. Vissulega
geta heimamenn sjálfum sér um kennt að
miklu leyti. En það er ekki stórmannlegt að
nýta sér bágindi vanþróaðra og fátækra
þjóða eins og Evrópusambandið gerir og
fleiri þjóðir eins og Rússar og Kínverjar.
Það er heldur ekki merki um mikla fram-
sýni að koma svona fram. ESB gerði það í
Marokkó fyrr á árum, en framkoma sam-
bandsins leiddi svo til þess að það var úti-
lokað frá veiðum þar í mörg ár og þá sóttu
skip ESB lengra suður með vesturströnd-
inni.
Auðvitað verða þær þjóðir sem gera
samninga um fiskveiðar innan landhelgi
annarra þjóða að haga sér betur. Evrópu-
sambandið ætti að sjá sóma sinn í því að
hafa stjórn á veiðum skipa sinna á þessum
slóðum. Það ætti að taka höndum saman við
stjórnvöld um uppbyggingu fiskistofna inn-
an lögsagna þessara ríkja. Það ætti að
byggja upp virkt eftirlit með veiðunum og
stunda hafrannsóknir til að hægt væri að
meta veiðiþolið. Það ætti að gæta þess að
heimamenn geti stundað þær veiðar sem
þeim eru nauðsynlegar og það gæti lagt
áherzlu á að eitthvað af fiskinum yrði unnið
af íbúum viðkomandi lands áður en hann
yrði síðan fluttur til Evrópu til neyzlu þar.
Það er ekki stórmannlegt af Evrópusam-
bandinu að flytja vandræði sín og óstjórn í
fiskveiðum yfir í landhelgi annarra landa,
sem hafa litla burði til að standa á og fram-
fylgja rétti sínum.
Ördeyða við Afríku
» Það er ekki stórmannlegt afESB að flytja vandræði sín
og óstjórn í fiskveiðum yfir í
landhelgi annarra landa
Bryggjuspjall
Hjörtur Gíslason
hjgi@mbl.is
F
ISKNEYZLA hefur
lengi verið til umræðu
hér á landi. Nú, hin síð-
ari ár, í nafni hollustu
fiskátsins, en áður var
fiskur fæða fátæka mannsins og þá
ekki spurt um hollustu heldur verð.
Nú þykir það gott í hinum vestræna
heimi ef fiskneyzla nálgast 20 kíló á
hvert mannsbarn. Hún er líklega
meiri hér á landi nú, en sé horfið aft-
ur til átjándu og nítjándu aldanna,
borðar hvert mannsbarn á Íslandi
að meðaltali um eða yfir 300 kíló af
fiski upp úr sjó á ári.
Þetta kemur fram í fjölritinu Afli
og sjósókn Íslendinga frá 17. öld til
20. aldar eftir sagnfræðinginn og
prófessorinn Gunnar Karlsson.
Gunnar flutti erindi um rannsókn-
ir sínar og niðurstöður á ráðstefnu
Hafrannsóknastofnunarinnar um
þorskrannsóknir í lok janúar.
Sjálfur segist hann ennþá svolítið
hissa á að hann skyldi fara út í að
vinna þetta verk, alger landkrabbi
sem ólst upp nokkurn veginn eins
langt frá sjó og hægt er á Íslandi og
hefur aldrei dregið bein úr sjó. „En
ég kem að viðfangsefninu frá sjón-
armiði yfirlitssögunnar af því að ég
hef fengizt talsvert við að skrifa yf-
irlit yfir sögu Íslendinga og geri það
enn,“ segir Gunnar.
Í fjölritinu fæst Gunnar einkum
við að svara tveimur spurningum.
Önnur er sú hve mikið Íslendingar
veiddu á öldunum fyrir vélvæðingu
fiskiskipaflotans? Hin er um hlutfall
sjávarútvegs í atvinnu landsmanna
á sama tímabili. Auk þess metur
hann hve mikil fiskneyzlan hefur
verið á þessum tíma og er fjallað um
þann þátt hér.
Neyzlan ráðin af líkum
„Innanlandsneyzluna verður að
ráða af líkum, og þar reyndust upp-
lýsingar býsna erfiðar viðureignar,“
segir Gunnar. „Hér er eitt dæmi:
Búalög voru margs konar reglur um
verðlag og verðhlutföll, upphaflega
frá miðöldum en notuð að meira eða
minna leyti fram á 19. öld. Nú styðst
ég við útreikninga félaga míns Guð-
mundar Jónssonar sem hefur gert
yfirgripsmikla áætlun um fæði Ís-
lendinga á 18. og 19. öld. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu að sam-
kvæmt Búalögum séu vinnumanni
ætluð 336 grömm af harðfiski á dag
ásamt með 168 grömmum af smjöri
og 1.370 grömmum af skyri. Þetta er
góður dagskammtur sem gefur
nægilegt næringarmagn, 3.336
kílókaloríur, segir Guðmundur. En
hér er ekki gert ráð fyrir neinu
kjöti, sem sumir landsmenn vissu-
lega átu, og verður að áætla hlut-
föllin á milli kjöt- og fiskneyzlu
landsmanna áður en hægt er að nota
útvigt Búalaga til að áætla fisk-
neyzlu landsmanna í heild. Það hef-
ur Guðmundur Jónsson raunar gert
og gerir kjötneyzluna alltaf nokkru
meiri, um þriðjungi meiri þegar
mest er, mælt í hitaeiningum.
Ef við gerum nú ráð fyrir að kjöt
komi í staðinn fyrir helming fisk-
neyzlunnar, til að gera dæmið ein-
falt, verða eftir 168 grömm af fiski á
dag handa fullorðnum karlmanni.
Samkvæmt stuðlum sem ég hef líka
frá Guðmundi var skammtur með-
alíbúans 79% af skammti karl-
manns, þannig að við förum niður í
133 grömm á meðalíbúa sem væri
tæp 50 kíló á ári. Til að umreikna
skreið í fisk eins og hann kemur upp
úr sjónum er sagt að margfalda eigi
með 7,7, og þannig fáum við rúm 370
kíló af fiski á íbúa á ári. Miðað við
þau 50 þúsund sem Íslendingar voru
á fyrstu áratugum 19. aldar þarf í
innanlandsneyzluna tæplega 20 þús-
und tonna afla. Þetta gæti alveg lát-
ið nærri, en svo fáum við annars
staðar allt aðrar útvigtir,“ segir
Gunnar.
20 merkur af harðfiski
En það eru til ýmsar fleiri upplýs-
ingar og útreikningar. „Til dæmis
má taka Íslenzka þjóðhætti Jónasar
Jónassonar frá Hrafnagili. Hann
segir: „Karlmönnum var vegið út 20
merkur af harðfiski og 7 merkur af
sméri til vikunnar, og varð það 6½
vætt af fiski og fullir 18 fjórðungar
af sméri um árið. Vinnukonum var
ætlað fjórðungi minna.“ Þetta gerir
karlmannsskammt upp á næstum 5
kíló af harðfiski á viku, yfir 700
grömm á dag, og þá sjáum við strax
að skammturinn er rúmlega helm-
ingi meiri en hann var samkvæmt
Búalögum. Það nær varla nokkurri
átt, enda virðist Jónas gera ráð fyrir
tveimur máltíðum á dag fyrir utan
fiskinn: „Var þá ýmist á morgnana
ketsúpa, mjólkurgrautur, nýr fisk-
ur, baunir og ket á sunnudögum
o.s.frv, en oftast hræringur og mjólk
á kvöldin.“
Engin leið er að greina hve mikl-
um mat er gert ráð fyrir hér auk út-
vegna fisksins; höfundur hefur ein-
faldlega ekki áhuga á því. Svona
pæli ég í margvíslegum áætlunum
um fiskneyzlu. Niðurstaða mín varð
sú að útvigtirnar væru nánast ónot-
hæfar. Hins vegar eru til slumpa-
reikningar frá 18. og 19. öld um fisk-
neyzlu landsmanna.
300 kíló á mann
Frá síðari hluta 18. aldar eru til
tvennir útreikningar á aflaverð-
mæti, aðrir eftir Ólaf Stefánsson
stiftamtmann á heildarverðmæti
fiskafla landsmanna í góðu ári, hinir
eftir Skúla Magnússon landfógeta á
útflutningsverðmæti fiskafurða um
ákveðið árabil á nokkurn veginn
sama tíma. Gísli Gunnarsson
sagnfræðiprófessor tengdi þessa út-
reikninga saman og komst að þeirri
niðurstöðu að útflutningurinn næmi
tæpum 34% af botnfiskaflanum.–
Útflutningurinn í tonnum var um
þetta leyti um 10 þúsund tonn, mælt
í fiski upp úr sjó. Þá verður innan-
landsneyzlan tæp 20 þúsund tonn
eða upp undir 400 kg á íbúa á ári af
fiski upp úr sjó. Önnur áætlun sem
mér fannst gagnleg er eftir séra
Þorkel Bjarnason prest á Reynivöll-
um í Kjós og birtist árið 1883. Hann
er að reyna að áætla heildarafla
landsmanna og gizkar á „að það sem
hvert mannsbarn neytti af fiski, hafi
árlega samsvarað 80 pd. af harð-
fiski, sem raunar mun nú vera fult í
lagt.“ Sé þetta umreiknað í afla upp
úr sjó verða það 40 sinnum 7,7 eða
308 kíló á íbúa á ári.
Loks eru til neyzlukannanir frá
fyrri hluta 20. aldar, og hafa álykt-
anir manna af þeim leikið á bilinu
157 til 246 kíló af fiski upp úr sjó á
íbúa á ári um aldamótin 1900.
Neyzlan minnkar
Þegar hér er komið er líklega
nærtækast að gefast upp. En það
má yfirlitssöguhöfundurinn ekki
gera. Í stað þess segir hann: óná-
kvæm vitneskja er betri en engin og
byrjar svo að gizka. Ég kaus að velja
mér tölur sem bera það glöggt með
sér að vera grófar áætlanir. Ég
reiknaði með að hvert mannsbarn í
landinu hefði étið 300 kíló af fiski
upp úr sjó á ári fram til aldamótanna
1800. Síðan hefði neyzlan minnkað
um kíló á ári, farið niður í 200 kíló
um aldamótin 1900 og haldizt í því
marki þau fáu ár á 20. öldinni sem ég
tók með. Ef við umreiknum þetta í
saltfisk verður það frá 220 grömm-
um niður í 140 grömm á dag. Það fer
þá niður í máltíð á dag eins og við
kaupum í matinn nú. Hvers vegna
lét ég fiskneyzluna minnka um
þriðjung á 19. öld? Einkum vegna
þess, sem Guðmundur Jónsson hef-
ur reiknað út, að innfluttar jurta-
afurðir koma verulega inn í fæði
landsmanna á öldinni, bæði korn-
matur og sykur. Um aldamótin 1800
var hlutur innfluttra jurtaafurða um
10% af næringu landsmanna, um
aldamótin 1900 um 45%. Ég held að
það fari ekki hjá því að þessi nýjung
hafi valdið verulegum samdrætti í
fiskneyzlu og kaus að láta hana
dragast saman um kíló á mann á
ári,“ segir Gunnar Karlsson.
20 merkur af harðfiski
og 7 merkur af sméri
Fiskneyzla Íslendinga var margfalt meiri á átjándu og
nítjándu öld en nú, allt að 300 kíló á ári á hvert mannsbarn
Árvakur/Ómar
Matvæli Skreið eða harðfiskur var uppistaðan í fiskneyzlu landsmanna
fyrr á öldum






  

  


  

 
 



 
 





 






 




 !



 !

 
"




 


      #$$% #&%# #&'% #(%%




#)
*)
*)
*)

 

!
"#$
!
! 

%
#)! !
  
   

*) +
,
-

 

Í HNOTSKURN
»Miðað við þau 50 þúsund semÍslendingar voru á fyrstu
áratugum 19. aldar þarf í innan-
landsneyzluna tæplega 20 þús-
und tonna afla
»Loks eru til neyzlukannanirfrá fyrri hluta 20. aldar, og
hafa ályktanir manna af þeim
leikið á bilinu 157 til 246 kíló af
fiski upp úr sjó á íbúa á ári um
aldamótin 1900.
»Um aldamótin 1800 var hlut-ur innfluttra jurtaafurða um
10% af næringu landsmanna, um
aldamótin 1900 um 45%.
Árvakur/Sverrir
Sagnfræði Gunnar Karlsson hefur
rannsakað fiskneyzlu landsmanna
fyrr á öldum, sjósókn og hlut sjáv-
arútvegs í atvinnulífinu.
ÚR VERINU