Sjómannablaðið Víkingur - 01.10.1959, Síða 14

En samkvæmt hinni almennu af-
stæðiskenningu verkar snúnings-
hraði móðurhnattar um möndul
sinn til breytinga á öfl þau, sem
verka á fylgihnött. 1 framhaldi
af því, sem áður var sagt til sam-
anburðar við rafmagnsfræðina,
myndar hlaðinn hnöttur í kyrr-
stöðu aðeins rafsvið, en hnöttur,
sem snýst, myndar auk þess seg-
ulsvið og fer styrkleiki þess eftir
snúningsraða hnattarins. Slíkt
segulsvið verkar á hleðslu, sem
hreyfist með afli, sem fer eftir
hlutfallinu milli hraða hleðslunn-
ar og hraða ljóssins. Samkvæmt
hinni almennu afstæðiskenningu
á hliðstætt aðdráttarafl, sem
myndast við snúning sólar að
valda viðbótar tilfærslu á sólnánd
reikistjarnanna.
Jafnvel þegar um Merkúríus
er að ræða veldur þessi fræðilega
aukning aðeins 0,01 sekúndu á
einni öld. Hinn mikli snúnings-
hraði Júpiters og Satúrnuss ætti
að hafa miklu meiri áhrif á hin
nálægari tungl þeirra, en því
miður vitum við ekki um hreyf-
ingar þeirra með nægilega mik-
illi nákvæmni til þess að hægt
sé að mæla áhrifin. Tungl jarðar
er svo langt í burtu, að áhrifa
á það frá snúningi jarðarinnar
gætir ekki mikið. Hin fræðilega
tilfærsla á braut þess er aðeins
0,06 sekúndur á öld. Hring-
skekkja tunglbrautarinnar er
svo lítil, að þessi litla tilfærsla
er hulin.
Heildarútkoman er, að ekki er
hægt að láta sér nægja þau tæki-
færi, sem náttúran lætur í té til
sannprófunar á hinni almennu
afstæðiskenningu. Þau hafa ver-
ið til styrktai’, en aðeins á vissan
hátt. Mælingar af beygju ljóssins
af völdum aðdráttaraflsins stað-
festa kenninguna með nákvæmni,
sem á vantar að minnsta kosti
10 prósent. Breytinga á tíðni
Ijóssins hefur orðið vart, en þær
hafa ekki verið mældar. Tilfærsla
á sólnánd reikistjarnanna, sem
tileinkanleg og er snúningshraði
þeirra, hefur komið í ljós, en að-
eins í sambandi við Merkúríus
hafa mikilvægar mælingar verið
mögulegar. Sú viðbótartilfærsla,
sem tileinkanleg er snúningi sól-
ar er of lítil til að mæla eða at-
huga.
Á næstu áratugum verður á-
reiðanlega hægt að gera stjörnu-
fræðilegar athuganir, sem munu
færa okkur öruggari upplýsingar
um hreyfingar reikistjarnanna
og fylgihnatta þeirra. Fullkomn-
ari og fágaðri tækni kann á end-
anum að gera nákvæma mæling-
ar mögulegar af beygju ljóssins
af völdum aðdráttaraflsins og
breytinga á tíðni þess. Saga vís-
indanna sýnir þó að hraðar fram-
farir hafa oftar orðið vegna
nýrra aðferða, sem teknar voru
upp, heldur en endurbóta á
gömlum. Gerfitungl jarðar bjóða
æinmitt upp á nýja aðferð til þess
að sannreyna hina almennu af-
stæðiskenningu.
Gerfitungl gengur í kringum
jörðina éftir sporbaugslagabraut
líkt og reikistjörnurnar í kring-
um sólina. Jarðnánd á þessari
braut — þar sem gerfitunglið
kemst næst jörðinni, ætti þess
vegna að færast til eins og sól-
nánd reikistjörnu gerir. Þar sem
aðdráttarafl jarðar er miklu
minna en sólar, þá snýst gerfi-
tungl, jafnvel þó það sé nærri
jörðu, hægara eftir braut sinni
en jörðin í kringum sólina. Og
jarðnándar breytingin verður
vissulega mjög lítil eða svo sem
eitt prósent af sólnándar breyt-
ingu Merkúríuss, en miðað við
tiltekna tímalengd verður útkom-
an hagstæðari.
Merkúríus er 88 daga að fara
eina umferð um sólina, en gerfi-
tungl, sem ekki er mjög hátt á
lofti, getur farið í kringum jörð-
ina á hálfum öðrum tíma. Á einni
öld mun jarðnánd gerfitunglsins
færast til um þriðja part úr
gráðu, 30 sinnum meira en sól-
nándar færsla Merkúríuss. Hægt
er að láta hringskekkju gerfi-
tungls vera meiri en Merkúríuss.
Þess vegna er hægt að staðsetja
jarðnándina með miklu meiri ná-
kvæmni, og hefur jafnvel þau á-
hrif að auka tilfærsluna lítillega.
Loks er hægt að mæla tilfærsluna
með meiri nákvæmni, því hægt
er að fylgjast með gerfitungli,
bæði í radíó- og sjóntækjum. Mið-
að við nákvæmni kunna eins árs
athuganir á gerfitungli ef til vill
að jafngilda heillar aldar athug-
unum á Merkúríusi.
Hins vegar er túlkun slíkra at-
hugana talsvert flóknari í sam-
bandi við gerfitungl en reiki-
stjömu. Brautir beggja verða
fyrir miklum truflunum og eru
sumar þeirra miklu meiri en
koma en hinni almennu afstæð-
iskenningu við. Þegar um Mer-
kúríus er að ræða, er tiltölulega
auðvelt að sundurgreina truflan-
imar vegna þess, að efnismagn
og hreyfingar annara hnatta í
sólkerfinu, sem valda þeim, eru
kunnar. Tunglið veldur líka trufl-
unum á braut gerfitungls. Auð-
velt er að leiðrétta fyrir þeim,
því upplýsingar um tunglið eru
örugglega fyrir hendi. En braut
gerfitungls verður líka fyrir
truflandi áhrifum af óreglu á
lögun jarðar og þéttleika. Gufu-
hvolfið seinkar gerfitungli þó
hæð þess frá jörðu sé nokkur
hundruð mílur. Tiltölulega lítið
er ennþá vitað um mikilvægi
þessara atriða. Sú vitneskja, sem
fyrir liggur, hefur mestmegnis
fengizt með athugunum á þeim
fáu gerfitunglum .sem skotið
hefur verið á loft. Hvenær tekizt
hefur að afla nauðsynlegra upp-
lýsinga og hversu erfitt kann að
reynast að einangra og mæla hin
afstæðu áhrif, er enn ekki komið
á daginn. En möguleikinn er til.
Til þess að mæla viðbótar til-
færslu á braut fylgihnattar, sem
orsakast af snúningimóðurhnatt-
ar, ætti að vera hægt að nota
gerfitungl. Einmitt svona tilraun
falaði Einstein um að þyrfti að
gera fyrir 40 árum. Áhrifin af
snúningi sólar á reikistjörnurnar
eru of lítil til þess að greind
verði. Hins vegar er möndul-
snúningur jarðar 25 sinnum
hraðari en sólar. Vegna þess og
einnig hins ,hve gerfitunglin eru
nálægt jörðu, er hægt að búast
við 5000 sinnum meiri snúnings-
hraðaáhrifum á þau. Þegar gerfi-
tungl er í lítilli hæð koma þessi
áhrif að nema allt að 50 boga-
sekúndum á einni öld. En það er
Vf KINGUR
230