Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.2003, Page 33

Ein afleiðing af útbreiðslu nýklassísks
efnahagsiífs er hin fremur óijósu átök á
milli frjáls framtaks og fyrirtækjahags-
muna. í fortíðinni var inntak kapítalisma
í frjálsum markaði og einkaframtaki. í
dag er því ekki nauðsynlega þannig farið.
Nýklassískt efnahagslíf er að þróast í yfir-
vald, þar sem meginháttar stórfyrirtæki
eru smám saman að ryðja úr vegi minni
fyrirtækjum og einstökum framtaks-
mönnum, en sem er afskiptalaust varð-
andi félagslegar aðstæður þess verkafólks,
sem selur vinnu sína á markaði. Nýklass-
ísku efnahagskerfi er til „geðs“ þegar
vinnuaíl er meira en sem nemur þörf,
einfaldlega vegna þess að atvinnuleysi
þrýstir niðu launum og eykur hagnað.
Skömmu eftir að vesædómi sovjéska
kerfisins lauk gat maður haldið að frjálst
framtak hafi farið með sigur. Nú er fólk
ekki alveg eins sannfært. Eins og átti við
forðum um sovjésk einokunarfyrirtæki,
eru nú risafyrirtæki „kapítalismans“ rek-
in al' peningaskriffinnum, sem hal'a til
stuðnings hugntyndalræðinga, sem virð-
ast líta á smáframtak og fjölskyldufyrir-
tæki sem leiðindi, sent eru auk þess til ó-
þurftar fyrir hugmyndir þeirra í heimi,
sem er rekinn á „hagkvæman" hátt.
Innrás í fiskveiðar
fnnrás nýfrjálshyggjunnar í fiskveiðar
hefur verið í rökrænu framhaldi af ítök-
um hennar í efnahagslífi einstakra þjóða
og yfirþjóðlegum hagsmunasamsteypum.
Eins og á við margar innrásir í sögunni,
voru þær að hluta tilkallaðar af fulltrúum
stórra hagsmunaaðila innan sjávarútvegs-
ins eða staðgenglum þeirra innan opin-
berrar stjórnsýslu, sem veitti þeim vin-
samlegar móttökur. Þegar innrásirnar eru
yfirstaðnar virðast þær vera komnar til
frantbúðar, sérstaklega í þeim löndutn
þar sem stjórnarandstaða er veik af ýms-
um ástæðum.
Það sent kom með hugmyndafræðina
inn i sjávarútveg þessara landa er yfirlýst
tilkall hennar um að einkavæðing sé hag-
kvæmust rekstrarforma, ef ekki eina að-
ferðin til að stjórna auðlindum. Þetta á
við um, jafnvel þótt auðlindin sé í þjóð-
areigu, vatn, skóga og ef því er þannig
háttað, fiskinn í sjónum.
í kjölfar heimsstyrjaldarinnar seinni,
þegar stigvaxandi urnsvif sjávarútvegs
„kölluðu á“ veiðistjórnun í beinu fram-
haldi af því sem hún byggðist á frá upp-
hafi, kom til sögunnar sóknarstýring.
Hún gerir ráð fyrir veiðistjórnun með
takmörkun á aðgangi, veiðitimabilum eða
svæðum, sem og öðrum ráðstöfunum,
sem ætlað er að fylgja eða lúta lílfræðileg-
um eiginleikum þeirrar fisktegundar, sent
um er að ræða hverju sinni. í sumum
löndunt virkar þessi aðferð enn nægilega
vel; í öðrum löndum er hún talin, með
réttu eða röngu, ófullnægjandi. Líkön fyr-
ir fjölárgangasamhengi einstakra fisk-
stofna hafa verið notuð til að ákvarða
lífmassa og í beinu framhaldi þessa, leyfð-
an hámarksafia. í sumum tilvikum leiddi
þetta til mjög öflugs búnaðar og „gullæð-
is“ í fiskveiðum og fjárfestingum í of af-
kastamiklum og hraðskreiðum skipum.
Næsta skrefið byggðist á því að úthluta
heildaraflamarki til einstakra skipa með
útdeilingu afla, sem var yfirleitt í sant-
ræmi við veiðireynslu. Þetta var augna-
blikið þegar postular nýfrjálshyggjunnar
komu lil sögunnar með nýtt fyrirbæri,
„framseljanlegur aflakvóti", ITQ.
Eignarréttur
Postularnir innleiddu þá grundvallar-
kenningu, að eignarréttur sé algjör for-
senda fyrir sjávarútveg til hámörkunar á-
góða; hagkvæmnin er síðan útlistuð með
hagfræðihugtökum um hagkvæmni og
arðsemi. Þar sem eignarréttur einkennist
af, (i) öryggi eða gæðum réttarins, (ii)
einkaréttindum, (iii) varanleika og (iv)
framsalsréttindum; leiðir eignarformið
viðstöðulaust til framseljanlegs aflamarks
eða kvóta milli einstaklinga ÍTQ. Þannig
hefur einfaldur veiðiréttur orðið að
einkaeignarréttindum. Viðskipti með
kvótaréttindi leiða annars vegar óhjá-
kvæmilega til veikrar stöðu minni hand-
hafa með það litla kvóta, að þeir nægja
þeim ekki til að ná sér út úr taprekstri
annars vegar; svo og hins vegar með það
háu verði á kvótum, að það yfirgnæfir
eign í fiskiskipi og veiðarfærum þess og
þarmeð eiganda þess. Veiðileyfi eða
kvóti, sem fer burt úr byggðarlagi, er far-
inn endanlega ásamt atvinnu, þjónustu
og tekjum. Ef ekki væri til að dreifa fé-
lagslegum mótjtróa gegn því að fara burt,
hefði jtróun yfir i kvóta gengið enn hrað-
ar fyrir sig.
Samþjöppun
Þar sent markaðsviðskipti með kvóta
eru þeini í hag, sem eru fjárhagslega
sterkastir, leiða þau ófrávíkjanlega til
þess að kvótar færast stnám sarnan frá
minni útgerðum og fjölskyldufyrirtækj-
um yfir til hinna fáu, sem eru annað
hvort sérhæfð sjávarútvegsfyrirtæki eða
stór eignarhaldsfélög, með síflelldri sam-
þjöppun; fyrir eignarhaldsfélögin er sjáv-
arútvegur kannski aðeins ein rekstrar-
grein af mörgum. Þvílík samþjöppun
verður að lokum þrátt fyrir tilraunir lög-
gjafans lil að stuðla að því, að kvótinn í
viðskiptum verði seldur á hámarksverði.
Af þessum orsökum eru vaxandi áhyggj-
ur af því að „dulin einkavæðing“ eigi sér
stað. Það er ótrúlegt að þau stjórnvöld,
sem innleiða þvílíkt fyrirkomulag fyrir
minniháttar útgerðir, skuli ekki gera sér
grein fyrir félagslegum, fjárhagslegum og
pólitískum afleiðingum þessa, sem eru til
hagsbóta fyrir stórfyrirtæki á kostnað
staðbundinna fyrirtækja og smárra fisk-
vinnslufyrirtækja og eru ógnun fyrir
smábyggðarlög. Kvótinn hefur þá til-
hneigingu að rýra kosti smáhandverks
við sjávarsíðuna og útiloka í raun veiðar
sjómanna í hlutastarfi; hann tekur
þannig hagsmuni eigenda skipa og rétt-
inda framyfir rétt áhafna. Þaraf leiðir að
val á ITQ fyrir slík fyrirtæki hlýtur að
endurspegla pólitíska og félagslega af-
stöðu viðkomandi stjórnvalda.
Græn og frjáls félagasamtök hafa sum-
hver nauðug viljug stuðlað að slíkri
einkavæðingu. Þótt sum þeirra, t.d.
Grænfriðungar, hafi tekið þátt i andófi
gegn ITQ, eru önnur, sem hafa með ýkj-
um og blekkingum um ástand fiskimiða i
fjölmiðlum, útmálað þátt sjómanna sent
sökudólga og hafa þannig kynt undir
elda nýfrjálshyggunnar. Trúboðar ÍTQ
hafa haldið því fram, að einkavæðing á
kvótum muni viðhalda fiskstofnum í
sjálfbæru ástandi.
Aðalrök þeirra voru þessi: Ef lysthaf-
Taka þarf duglega á móti alþjóðavœðingunni í sjávarútvegi.
Sjómannablaðið Víkingur - 33