Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.2003, Qupperneq 34

endum er gert kleift að fjárfesta í varan-
legum hlutföllum af leyfðum hámarks-
afla, má fastlega gera ráð fyrir að þeir
muni svo sannarlega sjá til þess að við-
komandi fiskstofn verði tryggður í há-
marksafrakstri; þeir þyrftu sko hreint
ekki þurfa að taka þátt í „gullæðiskapp-
hlaupi“ varðandi búnað og sókn; þeir
myndu leitast við að viðhalda fiskstofn-
um til allrar frambúðar í sínu besta sjálf-
bæra ástandi. Hinsvegar er ITQ furðuleg-
ur eignarréttur: það er borgað, stundum
mjög háu verði fyrir að fá að veiða tiltek-
ið magn af fiski, án þess að hafa nokkra
vissu fyrir því að svo verði eða hversu
hár útgerðarkostnaður verði. Menn geta
ekki stjórnað ástandi auðlindarinnar og
vita ekki hvort þeim verður unnt, með
því að fara eftir reglum og halda sig við
sinn kvóta, að komast hjá því að verða
fórnardýr annarra. Þar af leiðir að rekst-
ur, hugsanlega vel ætlaður, kvótaeigenda
á auðlindinni geti orðið örvæntingarfull-
ur vegna fiskúrvals og brottkasts annarra
eða kvótasvindls. Á meðan ITQ hugsan-
lega gæti dregið úr veiðum í gullæðisstíl,
og að framlag þeirra til verndar auðlind-
anna kunni að hafa heppnast í einhverj-
um tilvikum, þá hefur það aðeins reynst
vera í tveimur eða svo. Á sama tíma hef-
ur verið skýrt frá miklum misbresti ann-
ars staðar.
Smátt er býsna fallegt
Kvótakerfið væri félagslega og þjóð-
hagslega verjanlegt í þeim tilvikum, sem
auðlindir eru ekki aðgengilegar litlum og
meðalstórum útgerðum í smábyggðarlög-
um; það á einnig við um auðlindir á fjar-
lægum miðum sem eru ekki nýtanlegar
nema af stærri fyrirtækjum sem ráða yfir
öllum aðdráttum til fjarlægs flota. En á
þeim stóðum, þar sem stór hópur smáút-
gerða hefur stundað hefðbundna nýtingu
á nálægum grunnslóðum, er markaðs-
kvóti talinn bæði félagslega og með hag-
kvæmisrökum röng aðferð. Þær nýting-
araðferðir, sem eru oft taldar hagkvæm-
astar á hinum almenna kvarða gjald-
miðla, eru oftast þær sem valda mestum
hliðarverkunum og umhverfisspillingu;
þær nýtingaraðferðir, sem styðjast við ó-
dýran og ekki háþróaðan búnað, eru
einmitt þær veiðar sem geta veitt mun
fleirum aðgang og oft sanngjarnari hlut-
deild í rentu af auðlindunum; þær hafa
minni neikvæð áhrif á umhverfið og fé-
lagsgrundvöll byggðarlaga.
í löndum þriðja heimsins t.d. búa
strandveiðar við margar ógnanir; þær
mestu stafa frá innrás erlendra stórút-
gerða á heimamið sjómanna og ásókn í
fiskstofna þá, sem þeir hafa nýtt með
smáfleytum; oft eru stórútgerðir með rík-
isstuðning og augum er lokað fyrir
þessu, oft vegna mútugreiðslna. En á
slíkum svæðum er stórútgerð á flesta
kvarða óhagkvæmari en smábátaútgerð.
Slikar útgerðir þarfnast mörgum sinnum
meira eldsneytis en smáskipaútgerðir á
hvert tonn af markaðshæfum fiski; fjár-
festingar í veiðarfærum og skipum er þá
miklu meiri og útgerðirnar framleiða
miklu minni sannan þjóðarábata. Tiltek-
inn fiskistofn, sem getur verið nýttur
með hagnaði af 100 togurum með sam-
tals 1000 manns í áhöfnum, getur brauð-
fætt hundruð eða þúsundir manna, ef
stofninum er eingöngu úthlutað til
strandveiðimanna. Þá þarf ekki að velta
vöngum yfir því nákvæmlega hver út-
reiknaður hagnaður þeirra kynni að vera.
Á mörgum svæðum eru útgerðir smá-
skipa og frístundaveiðar undirstaða
strandbyggða sem eiga allt sitt undir fisk-
veiðum. Þær mynda tekjur fyrir seljend-
ur létts útbúnaðar og beitu, matvæla og
eldsneytis, fyrir dráttarbrautir og smá-
bátahafnir svo og fjölbreytilega tækni-
þjónustu og ferðamennsku.
Dulinn tilgangur
Enginn vafi leikur á því að ákvarðanir í
veiðistjórnun byggist á ríkjandi stefnu og
markmiðum. Mismunandi stjórnvöld, og
valdaaðilar sem hafa áhrif á þau, geta
haft mismunandi tilgang, sem getur verið
uppi á borðum eða eru undir þeim. Þaraf
leiðir er á heimsvísu enginn samhljómur
um markmið fiskveiðistjórnunar. Sum
stjórnvöld kunna að trúa því að velferð
þeirra byggðarlaga, sem byggjast aðallega
á fiskveiðum og vinnslu, séu mikilvægur
þáttur fyrir þjóðarhagsmuni. „Varðveisla
og velferð" þýðir að skapa verður og við-
halda aðstæðum, sem gera sjávarútvegi
kleift að ná viðeigandi ávöxtun fyrir fjár-
festingar og nægilegum tekjum fyrir
vinnuafl. Það getur líka þýtt, að við al-
veg sérstakar aðstæður, verði ríkisvald að
skerast í leikinn til að aðstoða byggðar-
lög í tímabundnum vandræðum á sama
hátt og brugðist er við þurrkum í land-
búnaði eða vegna jarðskjálfta, sem orðið
hefur í iðnaðarsamfélagi. Eru það ekki
einmitt verkefni stjórnvalda?; - Inn-
heimta skatta, veita þjónustu og hjálpa
því fólki, sem er komið í vandræði?
Ríkisstyrkir
En sum stjórnvöld eru, sem og ýmsar
hnattrænar eða yfirþjóðlegar fjármála-
stofnanir, haldin þessari nýklassísku hug-
myndafræði, alveg sérstaklega þegar í hlut
eiga viðskipti við lönd þriðja heimsins.
Því verður þó ekki neitað, að sumar
krafna varðandi viðskipti og aðstoð eiga
rætur sínar að rekja til festu til að vernda
fjárfestingar fyrir misferli, spillingu og ó-
stjórn. En of oft eru aðferðir þeirra, undir
hræsnisfullu yfirskini um að tryggja frjáls
viðskipti, aðeins tæki til að tryggja eigin
verndarstefnu. Og þá víkur sögunni að
ríkisstyrkjum í sjávarútvegi. Bandaríkin
og Evrópubandalagið, ásamt nokkrum
öðrum iðnvæddum löndum, komust að
þeirri mjög svo viðeigandi niðurstöðu,
með tilliti til þeirra eigin offjárfestinga í
sjávarútvegi, að hætta öllum ríkisstyrkjum
til byggingar fiskiskipa. En þau vilja sarnt
sem áður að nýja stefnan verði „hnattræn“
til að ná til þróunarlanda.
Mörg þróunarlönd hafa sjálf í áraraðir
átt of stóra veiðiflota og þau eiga ekki að
niðurgreiða offjárfestingar. Samt sem
áður ættu allar alþjóðasamþykktir um
styrki til sjávarútvegs að taka lillit til sjó-
manna á minni fleytum; þeir verða að
keppa um nýtingu fiskstofna á grunn-
slóðum í nágrenninu við flota stórút-
gerða, sem hafa heimildir til að veiða á
hefðbundnum miðum þeirra eða stunda
jafnvel veiðiþjófnað. Almenna reglan er
að slíkir flotar séu niðurgreiddir, hvort
sem um er að ræða beint og opið, eða
eftir krókaleiðum eins og ESB stundar
með styrkjum til aðgangs að veiðum í
löndum þriðja heimsins. Þær smáút-
gerðir sem stunda veiðar víð slíkar að-
stæður verðskulda stuðning bæði frá eig-
in stjórnvöldum og alþjóðasamfélaginu.
Væri til of mikils ætlast af WTO, ESB og
einstökum ríkisstjórnum þeirra landa,
sem eiga veiðiflota, sem stundar veiðar
bæði á eigin og á annarra miðum, að gefa
eigin smáútgerðum möguleika á sam-
keppni eða bara til að geta barist?
Fiskimenn í lítlum eða meðalstórum
stfl, bæði eigendur báta og áhafnir þeirra,
sem vilja ekki láta hrekja sig burt frá
hefðbundnum veiðum sínum með tilstilli
stjórnvaldskerfa fiskveiða með framsals-
fyrirkomulagi, ættu að viðurkenna að að-
alandstæðingar þeirra eru hinir nýklass-
ísku talsmenn frjálshyggjunnar í fjár-
málamiðstöðvum eigin þjóðar, yfirþjóð-
legum stofnunum eða stórfyrirtækjum,
sem og staðgenglar þeirra innan stjórn-
kerfis yfirvalda. Það er mjög erfitt að
standast snúning slíkum ofurhagsmun-
um í lýðræðislöndum án þess að standa
saman. í þeim tilgangi ættu sjómanna-
samtök í einstökum byggðarlögum eða á
landsvísu að sameinast undir einni og
sömu „regnhlífinni“. Einnig ættu al-
þjóðasamtök sjómanna að mynda sam-
eiginlega regnhlíf, sem þó þarf ekki að
hafa áhrif á þeirra eigin félög og einkenni
þeirra; þau ættu þannig að geta tekið
duglega á móti alþjóðavæðingunni í sjáv-
arútvegi, bæði með þunga og krafti.
Pýðingu annaðist Jónas Bjarnason efnaverkfræðingur
(Menakhem Ben-Yami er að mestu sjálfmenntaður
vistfræðingur og sjómaður og er sjálfstæður ráðgjafi um
þróun og stjórnun í sjávarútvegi, enda hefur hann mjög
mikla reynslu að baki. Hann hefur stundað sjó víða um
lönd og tekið þátt í ýmsum rannsóknum varðandi mæl-
ingar í sjó víða og með mismunandi veiðarfæri, bæði í sjó
og vötnum. Hann hefur starfað á vegum FAO í Rómar-
borg og veitt ýmsum alþjóðastofnunum ráðgjöf. Hann
hefur verið sæmdur heiðursdoktorstitli fyrir störf sín.
Hann hefur auk þessa skrifað mikið, bæði ritgerðir í al-
þjóðleg tímarit og vísindaritgerðir í tengslum við starf
sitt. Hann býr nú og starfar í Kiryat Tiv’on, ISRAEL)
34 - Sjómannablaðið Víkingur