Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 9

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Ólöf E. Leifsdóttir og
Leifur A. Símonarson
Skeldýraflakk
Á ÍSÖLD
Útbreiðslusvæði einstakra skeldýra hafa breyst í tímans rás og hefur þetta
ekki síst verið áberandi á ísöld. Eitt best þekkta dæmið er jökultodda
(Portlandia arctica), sem hélt til suðurs á jökulskeiðum þegar sjávarhiti fór
lækkandi. í lok jökulskeiða og byrjun hlýskeiða, þegar sjávarhiti fór aftur
hækkandi, lognaðist hún út af á suðlægari slóðum og dró sig norður á
bóginn þar sem því varð við komið. Þarinig hefur þessi kaldsjávartegund
náð allt að 2000 km suður fyrir núverandi suðurmörk sín á einstaka
jökulskeiðum. Þessar breytingar á útbreiðslu jökultoddu hafa endurtekið
sig aftur og aftur síðan tegundin kom fyrst fram, fyrir um 2,6 milljón árum.
Turnrósi ('Tachyrhynchus erosus), sem telst til sæsnigla, og legskel (Tridonta
placenta), en hún tilheyrir samlokum, hafa einnig náð til íslands úr
norðurhöfum í lok jökulskeiðs, fyrir um það bil 1,1 milljón ára, og hafa
leifar þeirra ásamt jökultoddu fundist í neðsta hluta setlaganna í
Búlandshöfða og Stöð á norðanverðu Snæfellsnesi. Þessar þrjár tegundir
hafa síðan liðið undir lok hér eða hörfað í norðurátt þegar hlýnaði í lok
jökulskeiðsins. Svo virðist sem turnrósi og legskel hafi ekki átt afturkvæmt,
en það átti hins vegar jökultodda.1
Fjörudoppa (Littorina littorea)
telst til sæsnigla og lifir í mun
hlýrri sjó en áðurnefndar teg-
undir. Leifar hennar hafa fundist í
hlýskeiðslögum á norðanverðu
Snæfellsnesi, en þau hvíla á setlög-
unum með kaldsjávartegundunum
og eru líklega mynduð á hlýskeiðinu
sem tók við af jökulskeiðinu þegar
kaldsjávartegundimar náðu hingað.2
Turnrósi, legskel og fjörudoppa
virðast hvorki fýrr né síðar hafa gert
vart við sig í íslenskri jarðsögu, en
hins vegar hefur jökultodda komið
hingað aftur og aftur og átti hér
síðast viðkomu í lok síðasta jökul-
skeiðs.1 Rétt er þó að minna á að
jarðlagasyrpur frá efri hluta ísaldar
em ekki mjög heillegar hér á landi
og ekki er unnt að útiloka að þessar
tegundir hafi ekki náð hingað á
öðmm tímum.
Setlög Á NORÐANVERÐU
Snæfellsnesi
í fjöllum á norðanverðu Snæfells-
nesi, frá Kirkjufelli í austri að
Skarðslæk í vestri, má rekja nær
óslitið allt að 50 m þykk setlög sem
sum hver innihalda steingervinga (1.
mynd). Setlögin hvíla mislægt á
öfugt segulmögnuðu tertíeru blá-
grýti sem víða er jökulrákað á yfir-
borði. Einna þekktust eru setlögin í
Búlandshöfða og Stöð. í neðstu set-
lögunum í Búlandshöfða er talsvert
af skeldýraleifum, en þessi lög em af
jökulrænum toga og að hluta til
mynduð í sjó (2. mynd). Af skel-
dýmm ber mest á jökultoddu (Port-
landia arctica) sem er einkennisteg-
und kalds sjávar og finnst hún ekki
við strendur landsins í dag. Ofar í
setlagabunkanum í Búlandshöfða
taka við völuberg og sandsteinn sem
inniheldur tegundir úr hlýrri sjó, svo
sem fjömdoppu (Littorina littorea),
kúskel (Arctica islandica), krækling
(Mytilus edulis) og fjörukarl (Balanus
balanoides). Þegar síðamefndu teg-
undirnar voru komnar á svæðið
hefur sjávarhiti verið orðinn svip-
aður og nú er við strendur landsins.
í Stöð vantar hlýsjávarsetið, en í
staðinn em þykk óseyrarlög og þar
ofan á fínkorna sandsteinn sem
líklega hefur sest til í stöðuvatni og
inniheldur hann blaðför og frjókorn
af elri, birki, víði og lyngi (2. mynd).
Yfir setlögin lögðust síðan nær lárétt
hraunlög. í Gmndarfirði eru hraun-
lögin öfugt segulmögnuð og um
tveggja milljón ára gömul, en þau
yngjast til vesturs og svo virðist
einnig vera með setlögin. Vestur í
Ólafsvík em hraunlögin mun yngri,
rétt segulmögnuð, og um 700
þúsund ára gömul.3,4
Líklegt er að neðri hluti setlag-
anna í Búlandshöfða og Stöð hafi
hlaðist upp í lok sama jökulskeiðs,
Náttúrufræðingurinn 73 (3-4), bls. 79-87, 2005
79