Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 58

Náttúrufræðingurinn
5. mynd. Horft til Öræfajökuls af ofanverðum Kvíárjökli. Ljósm./photo: Sigurður
Björnsson 1995.
Öræfajökull gaus.9 Þær voru á þá
leið að 15 bæir, eða jafnvel rúmlega
það, hafi verið á austanverðu því
svæði sem Skeiðarársandur er nú og
hefur það verið meðan kirkja var í
Jökulfelli, en þá hafi stórt hlaup í
Skeiðará sópað þeirri byggð burt.
Og þegar Sigurður Stefánsson sýslu-
maður svarar spurningum frá
stjórninni um sýsluna 1746,10 en
hann mun þá hafa búið á Hofi,
ítrekar hann söguna um að 15 bæi
hafi tekið af í hlaupi, á því svæði sem
nú er Skeiðarársandur, hlaupi sem
orsakast hafi af eldgangi. Austan við
svæðið, sem sagnir voru um að
Skeiðará hafi sópað bæjum af, hafa
Morsá, Skaftafellsá og Svínafellsá
runnið, sennilega sameinaðar þegar
nokkuð kom fram á sléttlendið.
Þessi sögn, sem sýslumennirnir
skráðu, hefur styrk af eldri heimild-
um, því Gyrðir biskup, sem tók við
embætti 1350 en dó fyrir 1362, færði
lifandi pening Jökulfellskirkju til
Núpsstaðar11 og Amgrímur ábóti,
sem mun hafa verið að rita sögu
Guðmundar biskups Arasonar um
sama leyti, en lést 1361, skráir þar:
„Á sjánum liggja þeir hafísar, at með
sínum ofægiligum vexti taka þeir að
fylla norðurhöfin, en yfir háfjöll landsins
svo óbræðiligir jöklar með yfirvættis hæð
og vídd, at þeim mun ótrúligt þykkja,
sem fjarri eru fæddir. Undan þeim
fjalljöklum fellr með atburð stríðr
straumr með frábærum flaum ogfúlasta
fityk, svo at þar afdeyja fuglar í lofti, en
menn á jörðu eða kvikvendi." 12
Tvisvar (1861 og 1954) er með
vissu vitað að fuglar hafa dáið af
þeim fnyk sem kom frá Skeiðarár-
hlaupi,13 en ekki vitað til að hlaup
sem komið hafa í aðrar ár hafi valdið
slíku. Það er því lítill vafi á að
Amgrímur hefur frétt af mjög stóm
Skeiðarárhlaupi, sem hefur valdið
dauða bæði fugla og manna, en
trúlegra er að það hafi verið annað
en fnykurinn sem olli dauða mann-
anna. En orð Arngríms benda til að
sögnin, sem sýslumennimir ísleifur
Einarsson og Sigurður Stefánsson
færðu í letur um að Skeiðarárhlaup
hafi tekið af byggð á Skeiðarársandi,
sé sönn.14 I Flateyjarannál, anno
1350, er talað um eldsumbrot í
Hnappafellsjökli og eyðingu Litla-
héraðs, þar er hugsanlega verið að
blanda saman miklu Skeiðarár-
hlaupi það ár og gosinu 1362.
Landnáma segir að Jökulsá á
Sandi (þ.e. Skeiðará) hafi verið á
mörkum Fljótshverfis og Ingólfs-
höfðahverfis og mun því ekki hafa
verið austar en fjörumörk Skaftafells
og Núpsstaðar eru nú, nema mikið
hafi eyðst af fjörunni, því föstu
mörkin sem miðað er við í fjöllum
eru á ská eftir fjömnni, þannig að ef
bæst hefur við fjömna hafa mörkin
færst austur, en vestur hafi gengið á
fjöruna. En meðan ekki kemur
annað í ljós, verður að ætla að þessi
mörk hafi verið á svipuðum stað frá
öndverðu. Skeiðarárjökull var að
vísu kominn fram fyrir Grænalón
um 1200, því þá tafðist Guðmundur
góði á Núpsstað við hlaup frá því.
Það er því beinlínis líklegt að austur-
hluti þess svæðis, sem nú er Skeiðar-
ársandur, hafi verið vel gróinn á
landnámsöld.15 Þar gæti því hafa
verið byggð eins og sagnirnar
hermdu. Hafi hlaup tekið 15 bæi af,
eins og Sigurður Stefánsson taldi,
mun það hafa valdið mesta mann-
falli sem hér á landi hefur orðið af
völdum slíkra náttúruhamfara. Vel
kemur fram hjá Arngrími ábóta að
jöklar vom að aukast. En miðað við
byggðina á Breiðamerkursandi er
líklegt að Skeiðarárjökull hafi ekki
náð fram fyrir Fæmes fyrr en nálægt
miðri 14. öld. En hafi hann verið
kominn aðeins fram fyrir Færnesið
þegar hlaup kom og brotnaði af
jöklinum, eins og oft gerðist seinna,
gæti það sem brotnaði af jöklinum
hafa vikið hlaupinu austur og það
gerst sem sagnimar greina frá. En
þar sem ekki munu hafa verið nema
um 12 ár (getur hafa verið minna)
milli þessa hlaups og gossins í
Öræfajökli, sem lagði sveitina í eyði
um allmörg ár, er ekki undarlegt að
menn, sem ekki voru kunnugir á
þessum slóðum og ræddu um þessa
atburði löngu seirrna, rugluðu þeim
saman og fengju út úr því að
vatnsflóð hefði sópað burt byggð-
irtni þegar gosið kom og drepið allt
fólkið. Flateyjarannáll, sem skráður
er aðeins 30 ámm eftir að Öræfa-
jökull gaus, segir gosið hafa orðið
1350 og er spuming hvort þar er
ekki í raun verið að segja frá gosi í
Grímsvötnum. En Oddaverjaannáll,
sem skrifaður er tveimur öldum eftir
atburðina, segir eina aldraða konu
hafa lifað af. Það er þjóðsagnablær á
frásögninni en ef sannleikskjami er í
henni má hugsa sér að konan hafi
veri í heimsókn hjá fólki austar í
sveitinni þegar Skeiðarárhlaupið
eyddi byggðinni og því ekki verið
stödd á því svæði sem það tók. En
litlar líkur eru til að hún hefði lifað
ein eftir gosið 1362. Hvað sem því
128
1