Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 41

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
11. mynd. Afrtkuasninn. - The African donkey. Úr/From: Animal: The definative
visual guide to the world's wildlife. Dorling Kindersley, London.
tegundir (sjá að framan). Litninga-
fjöldi þeirra er nokkuð breytilegur
(50-56) og einnig er töluverður
breytileiki í útliti og hegðun. Helstu
afbrigði eða undirtegundir sem hafa
verið skilgreindar eru kiang-asrúim í
Tíbet, onager-asnmn í Iran, kulan-
asninn frá Túrkmenistan og Kasak-
stan, finschii-asninn í Kasakstan,
khur-asninn frá Indlandi, luteus sem
finnst í N-Kína og sunnanverðri
Mongólíu og hemionus-asnínn sem
lifir í N-Mongólíu. Hemipus-asnann
var að finna í Sýrlandi, en hann dó
út árið 1927.21
Fæðunám OG MELTING
Hestar tilheyra ættbálki hófdýra
(Perissodactyles), en hófdýrin ásamt
ættbálki klaufdýra (Artiodactyles)
eru þau dýr sem kallast í daglegu
tali grasbítar. Til hófdýra teljast auk
hesta nashymingar og tapírar, alls
17 tegundir.22 Tegundir klaufdýra
eru miklu fleiri og fjölbreyttari. Fyrir
utan nautgripi, sauðfé, geitur og
svín teljast flóðhestar, kameldýr,
antilópur og gíraffar til klaufdýra.
Þróunarsögulega eru hófdýrin eldri
og komu fram þó nokkru fyrr en
klaufdýrin.23 Forfeður hófdýranna
voru komnir fram á sjónarsviðið
fyrir um 55 milljón árum (eósen) en
forfeður klaufdýranna síðar og þau
verða fyrst áberandi fyrir um 38
milljón árum (eósen/óligósen).
Jórtrandi klaufdýr komu fyrst fram
fyrir um 30 milljón árum en náðu
ekki verulegri útbreiðslu fyrr en
fyrir um 10 milljón árum (míósen).23
Samtímis fjölgun klaufdýranna
fækkaði hófdýrunum. Ættkvíslir í
hestaættinni voru flestar fyrir 14
milljón árum en þeim fækkaði jafnt
og þétt um leið og jórturdýrunum
fjölgaði.1,24,25 Margir hafa talið að
fækkun hrossanna hafi beinlínis
verið afleiðing af fjölgun jórtur-
dýranna, en einnig hefur verið bent
á að fækkun hrossategunda gæti
tengst aukinni útbreiðslu graslendis
og tilkomu C4-grasa en þau eru
trénisríkari en C3-grös sem komu
fram fyrr og eru nú ríkjandi á
norðurslóðum.24
Graslendi fer að breiðast út á
míósen, fyrir um 18 milljón árum.
Fram að þeim tíma hafði rakt skóg-
lendi verið ríkjandi en með þurrara
loftslagi jókst hlutdeild grasa og
graslendis.26 Af tönnum elstu stein-
gervinga hóf- og klaufdýra má ráða
að meginfæða þeirra voru laufblöð
ýmiskonar tvíkímblöðunga,26 en
með aukinrd útbreiðslu graslendis
fækkaði hestum sem voru sérhæfðir
í kvist- og runnagróðri. Síðasta
eiginlega kvist- og runnaæta hesta-
ættarinnar dó út í lok ísaldar fyrir
um 10 þúsund árum1 (sjá framar).
Með tilkomu grasa og graslendis
opnuðust ný búsvæði og fjölgaði
tegundum grasbíta, bæði hrossa og
jórturdýra, verulega.1 Nýting gras-
anna var þó nokkrum erfiðleikum
háð. Grös innihalda mikið magn af
sellulósa og/eða öðrum ill- og
ómeltanlegum trefjum og liggur oft
stór hluti orkunnar í grösunum í
slíkum trefjum.27 Nýting grasanna
byggðist því á að geta brotið niður
trefjarnar til að losa um orkuna.
Meðal grasbítanna þróaðist ekki
hvati (sellulasi) sem brýtur niður
sellulósann heldur komst á samlífi
með örverum sem gátu brotið niður
sellulósann. Sú staðreynd að ekki er
vitað um neinar lífverur aðrar en
örverur sem hafa í sér hvata sem
vinnur á þ-bindingum sellulósa 28,31
er ein af ráðgátum þróunarfræð-
innar.
Með samstarfi örveranna og
grasbítartna varð ör þróun meðal
þeirra síðarnefndu. Bæði hestar og
jórturdýr tóku upp þetta samstarf
við örverur, en á ólíkan hátt.^Meðal
jórturdýranna þróuðust tegundir
með stóra vömb, sem er staðsett
framan við himi eiginlega maga, og
þar fer örverumeltingin fram.29
Meðal hesta þróaðist örverumelting
aftur á móti í ristlinum, sem kemur á
eftir hinum eiginlega maga.30 Það
tekur tíma fyrir örverurnar að brjóta
niður trefjamar og því lengri tími
sem gefst fyrir meltinguna því meiri
orku er hægt að ná út úr fæðunni.31
Það er því mikilvægt að hægja á ferð
trefjaríks fóðursins í gegnum melt-
ingarveginn. Meðal jórturdýranna
komu fram tegundir með stærri
vömb, sem réðu við að melta trefja-
ríkasta fóðrið.32 Samfara þessu urðu
þær tegundir sem lifðu á trénis-
ríkasta fóðrinu stærri.33 Ristill hest-
anna þróaðist aftur á móti á þann
veg að í honum mynduðust pokar
og fellingar sem héldu aftur af
fóðrinu svo það meltist betur.23
Nýjar hestategundir sem komu fram
vom stærri en forveramir, því það
hafði aðlögunargildi að hafa stóran
ristil.33
En aðlögunargildi stækkunar
líkamans var ekki einungis fólgið í
stærri vömb undir örverumelúng-
una. Hjá dýmm sem halda stöðug-
um líkamshita er aðalorkutapið um
yfirborðið.31,34 Því minna sem dýrið
er því hlutfallslega stærra er yfirborð
þess og að sama skapi meira
orkutap. Lítil dýr þurfa því meiri
orku á hvert kíló líkamsþyngdar
111