Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 56

Náttúrufræðingurinn
2. mynd. Vikur á Sléttubjörgum við jaðar Öræfajökuls. Staðarfjall fjær. Maðurinn á
myndinni er Einar Sigurðsson. Ljósm./photo: Sigurður Björnsson 30. 8. 1996.
Vikurinn virðist hafa borist
meira til austurs en vestur. Því má
ætla að í byrjun gossins hafi vindur
verið vestlægur en gengið fljótt til
norðvesturs og haldist af þeirri átt
meðan aðalgosið stóð en vikur-
strókinn hefur vindurinn borið til
hafs eins og vikurhrannirnar fyrir
Vestfjörðum benda til. En enginn
vafi er þó á að mikill vikur hefur
verið um alla Austur-Skaftafells-
sýslu. Sigurður Þórarinsson taldi
hann hafa verið 10 cm þykkan
austur á Mýrum.3,4
Vindar hafa vafalaust feykt vikr-
inum mjög til á næstu árum. Greini-
legt er að hann hefur stíflað Hellis-
gilið milli Kvískerja og Vattárgljúfurs
(Stóralækjargljúfur á kortum) svo að
úr því hefur komið allstórt flóð.
Sjálfur hef ég séð svipað gerast í
þessu gili þegar mikill snjór fauk í
það, þó mikið vantaði á að það
hlaup yrði eins stórkostlegt og þegar
vikurinn fauk í það. En greinilegt er
að fleiri gil hafa stíflast af vikrinum
sem í þau barst, en þó varla hvað
eftir annað eins og gljúfrið sem
Gljúfursá rennur um, en það hefur
myndað aurana sem flugvöllurinn á
Fagurhólsmýri var á. Eitt sirrn þegar
Gljúfursá rauf vikurhóla framan við
gljúfrið var auðséð að þeir höfðu
ekki allir orðið til í sama flóði.
f Annálsbrotinu frá Skálholti segir
að eldur hafi verið uppi á þrem
stöðum fyrir sunnan en ekki sagt
hvar, nema að gos var í Hnappa-
fellsjökli (Knappafellsjökli, þ.e. Ör-
æfajökli) en ekkert er sagt um hvar í
honum gosið var eða hvort það var
víðar en á einum stað í jöklinum.
Greinilegar minjar um mikið hlaup
frá jöklinum eru þó milli Hnappa-
valla og Kvíármýrar, þó þær hafi að
vísu skemmst nokkuð við að efni var
tekið úr jaðri þeirra til vegagerðar.
Miðað við þær minjar sem þar sáust
hefur hlaupið borið með sér vikur
svo að það hefur verið sem þykkur
grautur, en eirtnig sand og steina.
Upptök þess virðast ekki hafa verið
langt frá Sléttubjörgum upp af
Hnappavöllum.
Ótrúlegt er að hlaupið sem
þarna kom hafi fyllt upp þrítugt
djúp, en eflaust hefur orðið mikill
landauki þegar vikurinn rak að
landi, þó hann sé horfinn. Ekki er
þó víst að þeir sem hann sáu hafi
áttað sig á því hvernig á honum
stóð og gætu hafa haldið að flóðið
sem kom austan Hnappavalla hefði
valdið landaukanum. En líkur eru
til að líka hafi gosið milli Svínafells
og Hrútfjalls, en gæti hafa verið
nokkru ofar, því að þegar borað var
í Freysnesi árið 1997 til að kanna
hvort þar væri jarðhiti, var borað 13
m niður en þar fannst aðeins vikur.
Virðist þar hafa verið hitt á rás sem
e.t.v. hefur grafist niður í hlaupi
126
sem að lokum bar ókjör af vikri í
hana. En þetta hefur ekki verið
rannsakað af jarðfræðingum. En hafi
gosið þar, var eðlilegt að hitnaði svo
syðra megin Hvannadalshryggjar að
stórvöxtur hlypi í Virkisá, því rétt >
mun það sem ráða má af Gott-
skálksannáll og fleiri heimildum, að
hún braut niður bæjarhúsin á kirkju-
staðnum Rauðalæk. Örugg heimild
er þó fyrir því að kirkjustæðið sjálft
var óskemmt fram yfir miðja 17. öld
og að menn töldu sig þá sjá leiði þar
í kring. Heimildin er bréf frá sr. Gísla
Finnbogasyni til Áma Magnússonar
5 en sr. Gísli kom að Sandfelli 1682.
Það mun því rétt sem Gottskálks-
annáll segir, að kirkjan hafi staðið
eftir að gosinu lauk. En 1712 var
Isleifi Einarssyni sýslumanni sagt að
Virkisá hefði hulið kirkjustæðið með
aur árið 1682.6
Það er merkilegt hvað samtíma-
heimildin, þ.e. Annálsbrotið frá
Skálholti, er ólík því sem menn tóku
saman um þessa atburði síðar, því í
þeim annálum er aðeins getið um t
hlaup sem eytt hefði byggðinni en
ekkert minnst á vikurinn. Það er því
ljóst að þeir sem þá annála rituðu,
hafa ekki haft góðar heimildir um
eldgosið. Sá sem skráði Annáls-
brotið hefur ekki séð hvað gerðist,
nema að sporrækt var hjá honum, ef
rétt er að það sé skráð norðanlands,
en sá sem sagði honum tíðindin
virðist hafa verið vel kunnugur á
þeim slóðum sem sagt er frá, þó ætla
megi að hann hafi nefnt fleira en
skráð var. Frásögnin er þannig að
sögumaður gæti hafa átt heima í
Svínafelli og farið austur úr sveitinni
eftir að gosið tók að minnka, þó fara
yrði yfir farveg hlaupsins, líkt og
gerðist þegar aftur gaus í Öræfajökli
1727, en þá kom aðalflóðið milli
Hofs og Sandfells. Fóru mertn þar á
milli eftir að það stóra flóð fjaraði, >
aðeins fjórum dögum eftir að gosið
hófst. Maðurinn hefur komið aftur
þegar gosið var alveg búið til að ná í
verðmæti sem hann hafði skilið eftir
og athuga ástandið. Ljóst er að hann
hefur talið vikurfallið, en ekki flóðið,
hafa valdið því að sveitin fór í eyði
og austar í sýslunni hefur ekkert flóð
komið, bara vikur.
1