Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 62

Náttúrufræðingurinn
Lokaorð
Helstu niðurstöður geinarinnar eru
eftirfarandi:
Byggðin í Litlahéraði varð fyrir
miklum áföllum í Skeiðarár-
hlaupi um 1350 og þá aleyddust
margir bæir. Þessum hamförum
hefur í annálum verið ruglað
saman við gosið í Öræfajökli
1362.
Byggðin í Litlahéraði eyddist vegna
öskufalls í eldgosinu 1362 en fátt
fólk fórst í hamförunum.
Vatnsflóð voru mun minni og ekki
eins afdrifarík fyrir byggðina og
álitið hefur verið hingað til og
þau komu ekki frá hájöklinum.
Sveitin var ekki í eyði nema í mesta
lagi í aldarfjórðung því fólk var
komið að Hofi og á fjóra aðra bæi
strax árið 1387.
Eldgosið var ekki innan öskjurtnar
heldur utan við hana eða við
öskjubarm þar sem lítil jökul-
bráðnun átti sér stað.
SUMMARY
The Öræfajökull eruption 1362
The main conclusions of the article are:
The Litlahérað Community was partly
destroyed in a large jökulhlaup in Skeið-
ará around AD 1350. Many farms were
totally ruined. This hazardous event has
in many Icelandic annals been mistaken
for the Öræfajökull eruption in 1362.
The Litlahérað Settlement was totally
desolated in the eruption of 1362 because
of heavy tephra fall. Most of the popula-
tion escaped.
The jökulhlaups were much smaller
and not as fateful as has been suggested
by former authors. They did not origi-
nate in the caldera of Öræfajökull.
The settlement was only abandoned
for 25 years or even less since, according
to chartularies, people had settled down
again at the main farms already in 1387.
The eruption occurred outside the
caldera or at the caldera rim as only a
small amount of glacier ice was melted,
and no eruption occurred inside the
caldera.
Tilvitnanir og athugasemdir
1. Annalbrudstykke fra Skalholt. 1: G. Storm (útg.) 1888. Islandske
Annaler indtil 1578. Norsk historisk Kildeskrfitfond, Christiania 1888.
664 bls.
2. Þetta eru Gottskálksannáll ritaður litlu fyrir 1600 en byggir á týndum
annál sem talinn er skráður á 14. öld. Lögmannsannáll ritaður á 14. og
15. öld, Oddaverjaannáll ritaður á seinni hluta 16. aldar og Biskupa-
annálar ritaðir um 1600.
3. Sigurður Þórarinsson 1958. The Öræfajökull eruption of 1362. Acta
Naturalia Islandica II (2), 1-99.
4. Sigurður Þórarinsson 1957. Hérað milli sanda og eyðing þess. Andvari
82, 35-47.
5. Bréf sr. Gísla Finnbogasonar til Árna Magnússonar . í Afmælisriti til dr.
phil Kr. Kálunds bókavarðar við safn Árna Magnússonar 19. ágúst
1914. Hið íslenska fræðafjelag í Kaupmannahöfn, 1914.
6. Skrá frá 1712 eptir ísleif sýslumann Einarsson um eyddar jarðir í
Öræfum. Blanda, fróðleikur gamall og nýr 1. hefti 1918-20. Þar segir.
"Þar hefur sézt til tópta fyrir 30 árum en nú er það allt í aura komið".
7. íslenzkt fornbréfasafn IV, bls. 202.
8. íslenzkt fornbréfasafn II, bls. 773.
9. Sama heimild og nr. 6. ísleifur skrifar: "Sú er sögn manna ... að tvisvar
hafi Öræfi af tekið. Aðrir segja þrisvar". Fyrst kemur lýsing sem á við
gosið 1362, síðan bætir hann við. "í annað sinn hafi 18 bæi af tekið á
Skeiðarársandi; sumir segja 16, aðrir 15. Eigi vita menn, hvað þeir heitið
hafi. Þar sjást engin merki til".
10. Sigurður Stefánsson 1957. Sýslulýsingar 1744-1749, bls. 2. Sögufélagið,
Reykjavík.
11. íslenzkt fornbréfasafn IV, bls 199.
12. Guðmundar saga Arasonar eftir Arngrím ábóta Brandsson. Bls. 150 í:
Byskupasögur III, Hólabyskupar. Guðni Jónsson bjó til prentunar.
Reykjavík, íslendingasagnaútgáfan 1953. Tilvitnunin er tekin upp úr 2.
kafla sögunnar sem ber yfirskriftina Lýsing íslands. Þar kemur ekki
fram hvaða hlaupi er verið að lýsa eða hvort um eitthvert sérstakt
hlaup er að ræða. Vart koma þó önnur til greina en Kötluhlaup og
hlaup undan Skeiðarárjökli og fugladauði af völdum jöklafýlu er
einungis þekktur í Skeiðarárhlaupum.
13. Sigurður Þórarinsson 1974. Vötnin stríð. Saga Skeiðarárhlaupa og
Grímsvatnagosa. Menningarsjóður, Reykjavík, 254 bls.
14. Sjá grein Sigurðar Björnssonar (2003), Skeiðarársandur og Skeiðará
(Náttúrufræðingurinn 71, 120-128). Þar fjallar hann um þetta hlaup og
nefnir fleiri rök fyrir þeirri ályktun að þarna sé verið að lýsa Skeiðarár-
hlaupi.
15. Sigurður Björnsson 2003. Skeiðarársandur og Skeiðará. Náttúru-
fræðingurinn 71,120-128.
16. íslenzkt fornbréfasafn III, bls. 345.
17. íslenzkt fornbréfasafn II, bls. 774.
18. íslenzkt fornbréfasafn II, bls. 772.
19. Einar Ólafur Sveinsson 1948. Landnám í Skaftafellsþingi. Skaftfellinga-
félagið, Reykjavík. 198 bls.
20. Einar Hálfdánarson 1918-1920. Af jöklinum, er öræfin hljópu. Blanda,
fróðleikur gamall og nýr, 1, 55-59.
21. Oddur Einarsson 1971. íslandslýsing. Qualiscunque descriptio
Islandiae. Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík. 164 bls.
22. Gísli Oddsson (útg.1942). íslenzk annálabrot og Undur íslands.
Þorsteinn M. Jónsson 1942, Akureyri. 135 bls.
PÓSTFANG HÖFUNDAR/AUTHOR’ S ADDRESS
Sigurður Björnsson
Kvískerjum
785 Öræfum
Um höfundinn
#Sigurður Björnsson (f. 24. apríl 1917) bóndi á Kvískerjum
í Oræfum. Samhliða búrekstri hefur Sigurður talsvert
Ý unnið með þungavinnuvélar, einkum jarðýtur. Hann
V hefur fylgst með og tekið þátt í rannsóknum ýmissa
/ fræðimanna á ummerkjum og afleiðingum eldsumbrota
k í Öræfajökli. Má þar nefna athuganir Jóns Jónssonar,
■ Sigurðar Þórarinssonar, Gísla Gestssonar o.fl. Hann
■ hefur lengi stundað ýmis félagsmála- og fræðastörf og
I skrifað greinar í tímarit og bækur um náttúrufræði,
átthagafræði og um héraðssögu Austur-Skaftfellinga.
132
*