Náttúrufræðingurinn - 1999, Qupperneq 96

Kristjaníu (Osló) árið 1901, þegar Victor
Moritz var 13 ára gamall, en faðir hans hafði
sótt um stöðu prófessors í efnafræði við
háskólann þar árið áður, þegar Peter Waage
lét af störfum fyrir aldurs sakir. Waage var
þekktur norskur efnafræðingur og hann og
landi hans C.M. Guldberg eru höfundar
massaverkunarlögmálsins svonefnda í
efnafræði.
Goldschmidt yngri lauk stúdentsprófi í
Kristjaníu 1905, sama ár og Noregur hlaut
sjálfstæði, og hóf um haustið nám í jarðfræði
við háskólann þar í borg. Doktorsprófi
þaðan lauk hann árið 1911. Ritgerðin fjallaði
um myndbreytt berg umhverfis innskot af
storkubergi á Oslóarsvæðinu. Við túlkun
gagna beitti hann aðferðum eðlisefnafræði,
nánar tiltekið efnavarmafræði. Þar koma
vafalaust til áhrif frá efnafræðingnum föður
hans. Hollendingurinn van’t Hoff, prófess-
or í eðlisefnafræði og góðvinur Heinrichs
Goldschmidt, hafði fyrstur manna hagnýtt
sér efnavarmafræði við túlkun jarðfræði-
legra fyrirbæra, þ.e. steinda í setlögum sem
myndast höfðu við uppgufun á sjó. Annars
naut Goldschmidt yngri leiðsagnar norska
steindafræðingsins Waldemars Brpgger í
námi sínu, en hann var meðal fremstu
steindafræðinga síns tíma.
Meðan Victor Moritz var við nám
ferðaðist hann talsvert. Meðal annars
dvaldi hann í einn vetur í Vín hjá Becke,
einum þekktasta steinda- og bergfræðingi
þess tíma. Allir sem numið hafa jarðfræði og
þekkja til smásjárskoðunar á steihdum og
bergi kannast við Becke-línuna svonefndu.
Einnig dvaldist Goldschmidt um tíma í
Freiburg í Þýskalandi, hjá prófessor Mayer,
og kynnti sér þar geislavirkni efna.
Ævistarfi Victors Moritz Goldschmidts má
skipta í nokkur skeið eftir rannsóknarverk-
efnum, en þau eru bergfræði, kristalefnafræði,
dreifing frumefna í steindum og öðrum
jarðefnum og hringrás þeirra á jörðinni.
Mestan hluta starfstíma síns var hann í Osló,
eðafráþvíhannlauknámi 1911 ogframtil 1929
og afturfrá 1935 til 1942. Á tímabilinu 1929-
1935 var hann við háskólann í Göttingen, en
hrökklaðist þaðan undan ofsóknum nasista.
Eftir að nasistar hertóku Noreg lenti
Goldschmidt í fangabúðum, en slapp til
Svíþjóðar 1942 og fór þaðan ári síðar til
Bretlands. Þar dvaldi hann fram yfir stríð.
Árið 1946 hélt Goldschmidt enn til Noregs
og lést þar skömmu síðar, eða 20. mars 1947.
■ BERGFRÆÐI
Meðan á náminu stóð og í upphafi
starfsferils síns vann Goldschmidt mikið
útivið í tengslum við jarðfræðikortlagningu
og rannsóknir í bergfræði. 1 doktorsverkefni
sínu lagði hann áherslu á athuganir á
hornfelsi umhverfis storkubergsinnskot á
Oslóarsvæðinu, en svo nefnist berg sem
hefur bakast og umkristallast í næsta
nágrenni innskota. Bergið var setberg af
ýmsum gerðum, svo sem kalksteinn og
leirsteinn, og með mjög breytilega efna-
samsetningu. Steindir í þessu hornfelsi
skipta tugum. Með því að beita hamreglu
Gibbs komst Goldschmidt að þeirri niður-
stöðu að steindasamsetning hornfelsins á
hverjum stað réðist af efnasamsetningu
bergsins og þeim hita og þrýstingi sem ríkt
hefði þegar setlögin breyttust í hornfels.
Hamreglan var sett fram af bandaríska
eðlisefnafræðingnum James Willard Gibbs
árið 1875. Við túlkun hinna jarðfræðilegu
gagna gætir örugglega áhrifa frá föður
Goldschmidts sem eins og áður kom fram
var vinur hollenska efnafræðingsins van’t
Hoff en sá síðarnefndi beitti hamreglu Gibbs
fyrstur manna árið 1903 í jarðfræðilegum
tilgangi, þ.e. til að skýra steindasamsetn-
ingu saltlaga sem myndast höfðu við upp-
gufun sjávar.
Hamregla Gibbs er yfirleitt rituð á eftir-
farandi formi:
P+F=C+2
sem þýðir að í sérhverju efnakerfi sem er í
jafnvægi erfjöldi hama (P) plús fjöldi óháðra
breytistærða (F = hiti, þrýstingur og’efna-
samsetning) hinn sami og fjöldi efna í
kerfinu (C) plús 2. Goldschmidt útfærði ham-
regluna fyrir steindir á þann veg að í bergi
með ákveðna efnasamsetningu hlýtur hver
238