Náttúrufræðingurinn - 1968, Síða 36

28
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Bók Sæmundar fylgja tveir uppdrættir, annar af byggðum Vest-
ur-Skaftafellssýslu austan Mýrdalssands og óbyggðum upp af þeim
fyrir Skaftárelda, hinn af sömu svæðum eftir gosið. Er fyrri upp-
drátturinn gagnmerk heimild. Mun fyrsta uppkast að honum lík-
lega gert meðan Sæmundur dvaldist í Skálholtsskóla. Segist hann
Jiafa borið uppdráttinn undir Finn jónsson Skálholtsbiskup 1771
og hafi ltann gert á honum leiðréttingar, en síðan hafi hann aftur
farið um þessi héruð og getað leiðrétt margt.
Merkari miklu sem heimild um sjálft gosið er bók Magnúsar
Stephensens: Kort Beskrivelse over den nye Vulkans Ildsprudning
i Vester-Skaptefields-Syssel paa Island i Aaret 1783, sem út kom í
Höfn 1785, 148 bls. ásamt korti og nokkrum teikningum. Magnús
var sendur til íslands af dönsku stjórninni, ásamt von Levetzow
kammerherra, til að kanna afleiðingar gossins. Lögðu þeir upp frá
Höfn 11. okt. 1783 en urðu að liafa vetursetu í Noregi og kornust
ekki til íslands fyrr en 16. apríl 1784. Var von Levetzow einkum
falið að kanna álirif gossins á þjóðarhag og á byggðirnar, sem verst
urðu úti og gera tillögu um það hvað verða rnætti til bjargar, en
Magnúsi var falið m. a. að kanna „Lengd, breidd og þykkt (hæð)
hraunflóðsins og þá eyðileggingu, sem það hefur valdið, þéttleika
og lit hraunsins og livernig breytzt hafi farvegir Skaftár og ann-
arra vatnsfalla, sem hraunið stíflaði, og hvort upptök þeirra séu
enn hin sömu og áður, hvort vikur sá, sem þeyttist upp í þessu
gosi sé sams konar og sá, er gullsmiðir nota til fægingar, og hvort
aðrar steintegundir kunni þarna að finnast. Hvort nokkrir hvítir,
eða iiðruvísi Jitir, brennisteinskristallar eða „schorl"1) tegundir hafi
setzt í holur í hrauninu. Enn fremur: að atliuga yfir livaða svæði
vindttr hefur borið ösku úr gosinu, Jiversu þykkt öskulagið er,
svo og, ef mögulegt reynist, að athuga sjálfar eldstöðvarnar . . .
kanna eðli jarðlaga kringum eldstiiðvarnar, með þartil gerðum með-
höfðum bor, og athuga hvort þar séu ekki einhver merki um surt-
arbrand eða regluleg steinkolalög."
Síðastnefndu rannsóknirnar átti eflaust að framkvæma í því skyni
að kanna hvað liafi getað valdið jarðarbrunanum. En Magnús komsi
að þeirri niðurstöðu, að ekki hafi verið um jarðarbruna (Jordbrand)
að ræða, heldur eldgos (lldsprudning). Yfirleitt virðist hann hafa
1) Scliorl eða Schörl, virðist aðallega notað um túrmalínkristalla í ritum frá
þessum tíma, en hvað hér er átt við er ekki gott að vita.