Náttúrufræðingurinn - 1975, Blaðsíða 42

166
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
blandan samsvaraði við bombuna úr Hlíðargígum. Þó er samkvæm-
nin milli aðalefna og margra snefilefna furðu góð þegar þess er
gætt að blandað er saman efnum frá einu gosi og borið saman við
gjósku úr öðru.
Samkvæmnin er nægjanlega góð til þess að blöndun tveggja
kvikutegunda kemur sterklega til greina sem skýring á breytileika
í elnasamsetningu Heklubergs.
Þeim mun lengra hlé sem verður á milli gosa þeim mun meira
af súrri kviku blandast í þá ísúru, og þeim mun hærra verður kísil-
magn fyrstu gjósku, sem upp kemur.
Hvort sem þessi skýring er einhlít eða ekki verður ekki komist
hjá þeirri meginstaðreynd að tvenns konar kvikutegundir koma frá
Heklu. Ef diffrunarkenningunni er hafnað verður að finna aðra
skýringu á uppruna bergsins.
Deilibráðnun í stað diffrunar
Diffrunarkenningin gerir ráð fyrir að basaltkvika sé móðurkvika
annarra bergtegunda. Nú er almennt talið að basaltkvika eigi upp-
tök í möttli jarðar og verði til við deilibráðnun möttulsins.
Þó að ekki sé líku saman að jafna, þá verður deilibráðnun með
svipuðum hætti og suða á kjöti til kæfu. Basaltkvikan svarar þá til
fitunnar, sem flýtur upp. Nú hafa tilraunir nýlega sýnt, að deili-
bráðnun möttulsins getur leitt til fleiri bergtegunda en basalts.
Með auknu innihaldi vatns og annarra reikulla efna, er mögulegt
að fá fram bæði ísúrar og súrar bergtegundir, sem áðar voru taldar
tilkomnar við kristaldiffrun.
Tilraunirnar gefa því til kynna, að kristaldiffrun sé ekki eini
möguleikinn til myndunar ísúrra og súrra bergtegunda. Þó eru til-
raunirnar ekki nægjanlega umfangsmiklar, til þess að unnt sé
að gera nákvæman samanburð á náttúrlegu bergi við nægjanlega
margbreytilegar aðstæður, og öll umræða um uppruna Heklubergs
á þessum grundvelli byggist á tilgátum.
Það er einkum tvennt, sem réttlætir áframhaldandi hugleiðingar
um uppruna Heklubergs á grundvelli kenningarinnar um deili-
bráðnun. í fyrsta lagi hitastigull í jarðlögum undir Heklu og í
öðru lagi lágt kalíummagn bergtegundanna. Guðmundur Pálma-
son hefur mælt hitastigul í borholum utan jarðhitasvæða á Suður-
landi. Hitastigið eykst um 50-100 gráður fyrir hvern kílómetra. Ef