Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 1991, Side 63

Náttúrufræðingurinn - 1991, Side 63
Páll Einarsson J arðskj álftabylgj ur INNGANGUR Þegar jarðskorpan brotnar eða önn- ur snögg hreyfing verður í jörðinni berast bylgjur frá upptökunum í allar áttir. Ef bylgjurnar eru sterkar finnum við þær sem titring, jarðskjálfta, en oftar eru þær svo veikar að þær koma einungis fram á jarðskjálftamælum. Bylgjurnar bera með sér upplýsingar um atburðinn sem hratt þeim af stað og efnið sem þær bárust um. Það er viðfangsefni jarðskjálftafræðinga að ráða í þessar upplýsingar. Finna má, til dæmis, hvort atburðurinn var sprenging eða misgengishreyfing, og þá hvers konar misgengishreyfing. Megnið af því sem vitað er um innri gerð jarðar er byggt á rannsóknum á jarðskjálftabylgjum sem farið liafa gegnum hana. í þessari grein verður gefið yfirlit um helstu tegundir skjálftabylgna sem koma við sögu. Til þæginda fyrir þá sem vilja lesa sér frekar til fylgir orðalisti yfir helstu hugtökin með enskri þýðingu. Að- gengilega umfjöllun um jarðskjálfta- bylgjur má t.d. finna í bók Bolt (1982). FJAÐRANDI EFNI - FJAÐURBYLGJUR Jarðskjálftabylgjur eru stundum kallaðar fjaðurbylgjur því þær breið- ast út í fjaðrandi efnum. Efni er kall- að fjaðrandi ef aflögun þess fylgir kraftur eða spenna sem er í réttu hlut- falli við aflögunina. Hlutfallsstuðlarn- ir nefnast fjaðurstuðlar. Því hærri sem þeir eru því meira viðnám veitir efnið gegn aflögun, þ.e. því stífara er það. Stál hefur til dæmis hærri fjaðurstuðla en gúmmí, vatn hærri stuðla en loft. Öll þessi efni eru fjaðrandi og geta borið fjaðurbylgjur. Lítum á aflögunina í nágrenni lít- illar efnisagnar sem ýtt er úr jafn- vægisstöðu sinni og síðan látin laus. Á hana verkar nú kraftur sem leitast við að toga hana aftur til jafnvægis- stöðunnar. Hún verður fyrir hröð- un og hefur náð nokkrum hraða þeg- ar hún nálgast jafnvægisstöðuna. Vegna tregðu sinnar stöðvast hún ekki í jafnvægisstöðunni. Hún heldur áfram og sveiflast til gagnstæðrar áttar. Aftur verkar á hana fjaður- kraftur til baka, í átt til jafnvægisstöð- unnar. Þannig heldur hún áfram að sveiflast fram og til baka um jafn- vægisstöðuna þar til aðrir kraftar s.s. núningskraftar stöðva hana. En þessi efnisögn er ekki einsömul. Milli henn- ar og nágranna hennar verka kraft- ar. Sveifla hennar hefur því áhrif á nærliggjandi efniseindir og þær taka að sveiflast líka. Sveifluhreyfingin breiðist þannig út og bylgja fer um efnið. Utbreiðsluhraði bylgjunnar er háður fjaðurstuðlum efnisins og eðl- ismassa þess. Hraðinn er að öðru jöfnu meiri eftir því sem efnið er stíf- ara. Náttúrufræöingurinn 61 (1), bls. 57-69, 1991. 57

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.