Samvinnan - 01.04.1944, Page 22

SAMVINNAN
4. HEFTI
(báðar) aukasetningar — eins og aukasetningarnar
í eftirfarandi málsgrein: Ég sá, að maðurinn settist,
tók bók og las lengi.
Eitt algengasta mállýti í óvönduðu máli er að fella
að aftan af fleiryrtum tengingum, sem eiga að réttu
lagi að enda þannig.
Helztu tengingarnar, sem eiga að enda á að, en eru
oft ranglega styttar, eru þessar: af því að, því að,
fyrir þvi að, með því að, sökum þess að, úr því að,
vegna þess að, svo að, þó að, til þess að, til að, frá
því að, þangað til að.
Þau orð, er fara á undan að sem hlutar úr sam-
tengingum í ofangreindum dæmum, koma einnig
víða fyrir í málinu sem sjálfstæð orð, er ekkert eiga
skylt við samtengingar, — en þá á að ekki að fara á
eftir þeim. Mætti því ætla, að menn þyrftu að kunna
glögg skil á samtengingum til að geta skorið úr, hvar
að eigi að standa og hvar ekki. Að vísu- er það örugg-
ast. Samt geta þeir, sem þekkja ekki samtengingar,
beitt þeirri reglu að láta ofangreind orðasambönd
enda á að, ef greinilegt er, að merking verði hin sama,
hvort sem að er sleppt eða haldið.
Annað áþekkt mállýti í óvönduðu máli er að bæta
að ranglega aftan við ýmis tengiorð aukasetninga.
Helztu tengiorðin, sem að er oft bætt ranglega aftan
við, eru þessi: þar sem, fyrst, ef, nema, svo framar-
lega sem, þótt, enda þótt, eins og, heldur en, sem,
þegar, áður en, meðan, fyrr en, jafnskjótt sem, óðar
en, síðan, hvort, þangað sem, þaðan sem, hvert sem,
hvaðan, hvaðan sem, hvenrig. hvernig sem, hvenær
sem.
í fornniáli átti sér hvorki stað að fella að rang-
lega aftan af tengiorðum né bæta því ranglega við
tengiorð. Þessi mállýti komu upp á hnignunarskeiði
þjóðarinnar, og er nú kominn tími til, að almenning-
ur taki höndum saman við skólana um að útrýma
þeim.
Þá skal farið nokkrum orðum um eitt mállýti enn,
sem mjög ber á í mæltu og rituðu máli nú á dögum,
jafnvel í máli orðhagra manna og góðra rithöfunda.
Það er í því fólgið, að tengingar tveggja ósamhliða
aukasetninga eru færðar saman, - báðar látnar standa
á undan fyrri aukasetningunni. Verða þannig tvær
tengingar á undan fyrri aukasetningunni, en engin
á undan hinni síðari, þótt þær eigi að sjálfsögðu að
standa hvor framan við sína setningu. Skulu nú sýnd
fjögur dæmi um þetta mállýti: Jarpur má vera haft-
laus, því að þó að hann strjúki, fer hann ekkert ann-
að en heim til sín. Snertu ekki hjólið, því að ef þú
gerir það, fara fingurnir af þér. Sigurður var orðinn
gerbreyttur, svo að þegar ég sá hann, þekkti ég hann
ekki. Hann fullyrti, að þegar regnið kæmi, yrði allur
heyskapurinn kominn í hlöðu.
Þetta mállýti er lagfært þannig, að siðari aukasetn-
ingin (síðasta setningin í dæmunum hér að ofan)
er flutt fram á milli tenginganna, en um leið er breytt
röð frumlags og umsagnar í setningunni, svo að hún
verði bein (frumlagið sett fram fyrir umsögnina.
Lítum nú á, hvernig dæmin verða, þegar þau hafa
verið lagfærð: Jarpur má vera haftlaus, því að hann
fer ekkert annað.en heim til sín, þó að hann strjúki.
Snertu ekki hjólið, því að fingurnir fara af þér, ef þú
gerir það. Sigurður var orðinn gjörbreyttur, svo að
ég þekkti hann ekki, þegar ég sá hann. Hann fullyrti,
að allur heyskapurinn yrði kominn í hlöðu, þegar
regnið kæmi. — Nú stendur hvor tenging á undan
sinni setningu.
Þetta mállýti er mjög fágætt í fornritum og ætti
hvergi að sjást í ritmáli á vorum dögum.
Mjög er algengt í óvönduðu máli, að hvort tveggja
fari saman, að fella burtu að aftan af tengingu, þar
sem það á að vera, og færa tvær tengingar saman.
Hér verður látið nægja að sýna eitt dæmi um þetta,
tekið úr bókmenntum síðustu ára: ....... og söðla-
smiðsfrúin hjálpaði okkur um útsæði í garðholuna
okkar í vor, því þó skömm sé frá að segja, þá átum
við upp þennan kassa af útsæðiskartöflum....Rétt
er málsgreinin þannig: ... .og söðlasmiðsfrúin hjálp-
aði okkur um útsæði í garðholuna okkar, þvi að við
átum upp þennan kassa af útsæðiskartöflum, þó að
skömm sé frá að segja.....
Þörf væri á að birta fjölda dæma úr bókmenntum
síðustu ára um mállýti þau, sem hér hefur verið rætt
um. Einnig væri æskilegt að benda á fleiri tegundir
algengra mállýta. Slíkt gæti orðið mönnum til leið-
beiningar og varnaðar.
Úr Ferðabók Eggerts og Bjarna.
„Á seinni tímum hafa fáir eða alls engir stofnsett
nýbýli á íslandi í stað hinna ótalmörgu eyðibýla.
Undantekning í þessu efni var Brynjólfur Sveinsson,
biskup. Þessi lærði og á marga lund ágæti maður
keypti hingað og þangað landspildur við sjóinn, eink-
um á Akranesi, hýsti þar bæi og byggði síðan jarð-
irnar með lágri landskuld. Eitt af nýbýlum hans er
Grund í Skorradal. Víða á íslandi eru staðhættir
slíkir, að þar væri unnt að reisa byggð að nýju, og
ætti að gera það, til þess að fólkinu gæti fjölgað.“
122